Otto von Bismarck

Z Wikipedii

Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen
1815-1898

premier	1862-1873
poprzednik	Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen
następca	Albrecht von Roon

Premier Prus

premier	1873-1890
poprzednik	Albrecht von Roon
następca	Leo von Caprivi

Kanclerz Rzeszy

kanclerz	1867-1890
poprzednik	pierwszy Kanclerz Niemiec
następca	Leo von Caprivi

ojciec	Ferdynand von Bismarck
matka	Wilhelmina z domu Mencken

Bismarck-Monument, Hamburg

Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen (ur. 1 kwietnia 1815 w Schönhausen, zm. 30 lipca 1898 w Friedrichsruh) – książę von Bismarck-Schönhausen, książę von Lauenburg; niemiecki polityk, premier Prus, kanclerz Rzeszy zwany Żelaznym Kanclerzem. Przyczynił się do zjednoczenia Niemiec. W polityce wewnętrznej zwolennik ewolucyjnego konserwatyzmu.

[edytuj] Bismarck w datach

1815 urodził się w junkierskiej rodzinie pruskiej, w Schönhausen
Studiował prawo w Getyndze. W służbie dyplomatycznej w Związku Niemieckim (Deutscher Bund).
1847 zawarł w Kołczygłowach (Alt Kolziglow) koło Bytowa (Bütow) związek małżeński z Johanną von Puttkamer.
1862 premier i minister spraw zagranicznych Prus.
1867 otrzymał majątek nieopodal Kołczygłów w Wierszynie (Versin).
1867 zakupił też dużą posiadłość wraz z pałacem w niedalekim Warcinie (Varzin).
1867 powstał Związek Północnoniemiecki (Norddeutscher Bund), gdzie Bismarck został powołany na kanclerza ('Bundeskanzler).
W 1870 sfałszował słynną depeszę z Ems, która doprowadziła do wojny prusko-francuskiej i w efekcie do zjednoczenia Niemiec.
18 stycznia 1871 powstała II Rzesza określana jako Cesarstwo Niemieckie (Deutsches Kaiserreich), a Bismarck został kanclerzem Rzeszy; otrzymał przydomek Żelazny Kanclerz.
1871 do 1878 Bismarck prowadził tak zwany Kulturkampf (walkę o kulturę), co faktycznie oznaczało walkę rządu pruskiego z kościołem katolickim, a w zaborze pruskim jednocześnie intensywną germanizację ludności polskiej.
20 marca 1890 Wilhelm II odwołał Bismarcka z urzędu kanclerza.
1898 Bismarck umiera

[edytuj] Młodość

Otto von Bismarck w wieku 11 lat

Otto von Bismarck przyszedł na świat 1 kwietnia 1815 roku w rodzinnym majątku Schönhausen. Ojciec Ferdynand wywodził się ze starej pruskiej rodziny szlacheckiej, zajmował się głównie prowadzeniem majątku. Matka Wilhelmina z domu Mencken - córka urzędnika królewskiego, była pochodzenia mieszczańskiego. Oprócz dwóch braci zmarłych w dzieciństwie Otto miał młodszą siostrę Malwinę i starszego brata Bernarda. Przyszły kanclerz uczuciowo był bardziej zbliżony do ojca niż do władczej matki, jako że i sam Otto od swoich najwcześniejszych lat przejawiał skłonności do dominacji.

Po zakończeniu nauki w gimnazjum, młody Bismarck podjął studia prawnicze w Getyndze, które jednak ukończył w Berlinie. Otto nie był pilnym studentem, a nawet można powiedzieć, iż swoje obowiązki lekceważył. Nie uczęszczał na wykłady, wiedzę zdobywał przy pomocy korepetycji. Nie unikał konfliktów z władzami uniwersytetu, często pojedynkował się na broń białą i nadużywał alkoholu.

W 1835 roku rozpoczął pracę w sądzie w Berlinie, a następnie w Akwizgranie. Trzy lata później wraca do rodzinnego majątku, gdzie podejmuje się jego prowadzenia. W międzyczasie odbywa służbę wojskową. W tym okresie Otto prowadzi hulaszcze życie. Po okolicy krążą opowieści jak to uwodzi wiejskie dziewczyny i tratuje obsiane pola. Przyszłego kanclerza pokątnie nazywano szalonym Bismarckiem. Otto chętnie podróżował, odwiedził m.in. Anglię, Szkocję, Francję, Szwajcarię. Tryb życia młodego Bismarcka uległ zmianie dopiero po poznaniu i ślubie z Joanną von Puttkamer.

[edytuj] Działalność polityczna

[edytuj] Początek kariery politycznej

Bismarck jako poseł do Sejmu Pruskiego

Pierwsze wystąpienie Bismarcka na forum publicznym miało miejsce 17 maja 1847 r. w Sejmie Zjednoczonym. Jednak nie wywarł tam dobrego wrażenia, przez ogół zaczął być postrzegany jako reakcyjny junkier. Początkiem właściwej kariery politycznej Bismarcka był rok 1849, w którym to został wybrany z okręgu Zauche-Belzig-Brandenburg do Sejmu Pruskiego. Już w 1851 roku powołano go na posła przy parlamencie frankfurckim. To tam w pełni wyszły na jaw jego poglądy polityczne- konserwatysty, zagorzałego zwolennika monarchii, a także przeciwnika Austrii i jej dominującej pozycji w Związku Niemieckim. Na stanowisku posła przy Sejmie Związkowym Bismarck pozostawał przez następne osiem lat, następnie został odwołany. Przyczyn usunięcia ze stanowiska można upatrywać z jednej strony jako działania dyplomacji austriackiej, a z drugiej jako odpowiedź przełożonych na dość innowacyjny sposób pracy Bismarcka, charakteryzujący się dynamizmem jak i brutalnością.

Po odwołaniu z Frankfurtu Bismarck dostał propozycję objęcia poselstwa w jednej ze stolic europejskich - wybrał Petersburg. W rosyjskiej stolicy spotkał się z ciepłym przyjęciem zarówno ze strony ministra spraw zagranicznych Aleksandra Gorczakowa, jak i samego cara Aleksandra II. W trakcie pobytu Bismarck nauczył się mówić po rosyjsku. Dzięki dobrej znajomości różnych języków, a także urokowi osobistemu oraz dowcipowi, Bismarck stał się popularny w kręgach dyplomatycznych i dworskich. W 1861 roku doszło do zmiany na tronie pruskim. Nowym władcą został Wilhelm I. W marcu 1862 roku Bismarck został odwołany z Petersburga i jednocześnie powołany na stanowisko posła w Paryżu. Tam z bliska mógł się przyjrzeć dyplomatycznym umiejętnościom Napoleona III, o których nabrał dość negatywnego zdania. Wskazywał na chaotyczność jego poczynań oraz brak ukierunkowania na dalekosiężne cele w polityce zagranicznej.

[edytuj] Ku zjednoczeniu Niemiec

[edytuj] Pierwsze sukcesy. Wojna z Danią

Otto von Bismarck- premier Prus

23 września 1862 roku w czasie pobytu w Paryżu, doszła do Bismarcka wiadomość, iż został mianowany premierem Prus i tymczasowym przewodniczącym rządu krajowego. Już na początku urzędowania dążył Bismarck w sejmie do ograniczenia pozycji liberałów, którzy byli najsilniejszym ugrupowaniem. W tym celu próbował nawet podjąć rokowania z przedstawicielem dopiero co rodzącego się ruchu robotniczego- Ferdynandem Lassallem. Rozmowy dotyczyły projektu nadania praw wyborczych robotnikom. Konsultacje jednak nie przyniosły żadnych efektów. 8 lutego 1863 roku podpisana została konwencja Alvenslebena, w której tworzeniu miał swój udział Bismarck. Konwencja miała zapewnić Rosji współdziałanie Prus w tłumieniu powstania styczniowego. Bismarck dzięki jej podpisaniu liczył na neutralność Rosji w ewentualnych konfliktach z Austrią i Francją. Kolejne działania dyplomatyczne Bismarcka były obliczone na osłabienie pozycji Austrii, szczególnie w Niemczech. Za namową swojego premiera, Wilhelm I nie udał się na zjazd głów państw należących do Związku Niemieckiego, co ze względu na pozycję Prus, osłabiło rangę zjazdu.

W tym samym czasie w Danii trwał spór na temat ustrojowego statusu księstw Szlezwiku i Holsztyna, które należały do Związku Niemieckiego. By bronić wymienionych terytoriów Bismarck zaproponował Austrii wspólne wystąpienie przeciwko Danii. Franciszek Józef I zaakceptował tę propozycję. Wojna, która wybuchła w 1864 roku przyniosła sukces koalicjantom. Na terenie Szlezwiku-Holsztyna ustanowiono kondominium, jednak głównie za sprawą Bismarcka nie funkcjonowało ono poprawnie, a jego rządzenie nastręczało wielu kłopotów. W tej sytuacji Austria zaproponowała podział księstw, w wyniku czego Szlezwik przypadł Prusom, natomiast Holsztyn Austrii.

Wojna okazała się korzystna dla planów przyszłego kanclerza. Przede wszystkim uległ osłabieniu prestiż Austrii, która zamiast stać na straży Związku Niemieckiego i jego porządku konstytucyjnego, uczestniczyła w aneksji jednego z jego członków. Fakt ten umocnił pozycję samego Bismarcka jako premiera. Jednak przeprowadzony na niego zamach 7 maja 1866 przez studenta Ferdinanda Cohena-Blinda i okazywane przez niektórych zrozumienie dla czynu pokazywało, że wciąż Bismarck nie jest zbyt popularny w społeczeństwie pruskim.

[edytuj] Walka o hegemonię w Niemczech. Wojna z Austrią

Bismarck doskonale zdawał sobie sprawę, iż do zdobycia hegemonii w Niemczech, a w dalszej perspektywie ich zjednoczenie, niezbędne jest pokonanie Austrii. Już wcześniej odrzucił propozycję habsburskiej monarchii, która zakładała podział wpływów na terenie Związku Niemieckiego pomiędzy Prusy i Austrię.

Bismarck przede wszystkim próbował stworzyć możliwie jak najszerszą koalicję państw sprzymierzonych z Prusami, lub państw będących mu przychylnych. Do sojuszu udało się wciągnąć premierowi jedynie Włochy. Francję przekonał do nie mieszania się w przyszły konflikt mglistymi obietnicami cesji terytorialnych na jej rzecz, a także obietnicy poczynionej Napoleonowi III, iż będzie pośredniczył w przyszłych rokowaniach pokojowych. Nie udało się natomiast do swoich planów pozyskać Bismarckowi większości państw niemieckich. Wśród nich było całe południe z Bawarią na czele, a także Hesja i Hanower na północy. W celu zapewnienia bezpieczeństwa państwu pruskiemu w nadchodzącym konflikcie, Hesja i Hanower zostały zajęte.

Od lewej Bismarck, Roon i Moltke

Bismarck liczył się z tym, iż walka z Austrią może się okazać wyjątkowo ciężka. Nadzieję pokładał premier w armii pruskiej, która od pewnego czasu była intensywnie modernizowana, w czym znaczny udział miał Bismarck, który zdobył niezbędne środki z budżetu.

Wojna prusko-austriacka wybuchła w 1866 roku. Decydującym starciem okazała się bitwa pod Sadową, która rozstrzygnęła losy konfliktu. Bismarck dążył do jak najszybszego zawarcia pokoju. Obawiał się wmieszania innych mocarstw (Francji i Wielkiej Brytanii), zaniepokojonych sukcesami Prus. Nie dopuścił do znacznego uszczuplenia terytorium Austrii, tak aby nie czynić z niej na przyszłość wroga, który dążyłby do odwetu. W tym samym celu nie dopuścił także do parady zwycięstwa w Wiedniu. Pokój z naddunajską monarchią przewidywał rozwiązanie Związku Niemieckiego, wykluczenie państwa Habsburgów z obrębu Niemiec, a także nabytki pruskie takie jak: Holsztyn, Hanower, Hesję- Kassel, Nassau i Frankfurt.

[edytuj] Wojna francusko-pruska i proklamacja II Rzeszy

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wojna francusko-pruska.

W 1870 kanclerz sprowokował stronę francuską do wypowiedzenia wojny Prusom. Zwycięstwo militarne nad Cesarstwem Francuskim (w tym bitwa pod Sedanem) doprowadziły 10 maja 1871 do zawarcia traktatu pokojowego, na mocy którego Francja utraciła Alzację i część Lotaryngii na rzecz zjednoczonych Niemiec. Jeszcze przed podpisaniem układu, 18 stycznia 1871 w sali zwierciadlanej w pałacu wersalskim proklamowano utworzenie Drugiej Rzeszy, z Wilhelmem I na czele.^[1]

[edytuj] Kanclerz Rzeszy Niemieckiej

[edytuj] Zmierzch polityki Bismarcka

Kongres berliński (potężna postać Otto von Bismarcka góruje nad otoczeniem, po lewej w pozycji siedzącej rosyjski MSZ Aleksander Gorczakow)

Zaostrzenie sytuacji politycznej w Europie połowy lat osiemdziesiątych Bismarck wykorzystał dla powiększenia stanu osobowego w armii. Partia Windthorsta zgodziła się na powiększenie armii i jej budżetu, kwestią sporną był tylko czas obowiązywania nowej regulacji. Bismarck opowiadał się za zastosowaniem siedmioletniego okresu obowiązywania ustawy, zaś opozycja godziła się przyznać większy budżet dla armii na okres trzech lat. Gdy Reichstag odrzucił propozycję kanclerza, zastał natychmiast rozwiązany. Przed wyborami lutowymi 1887 r doszło do porozumienia między konserwatystami, partią wolnych konserwatystów i narodowymi liberałami - w ten sposób powstał po raz pierwszy sojusz między grupami społecznymi, które zwalczały politycznych przeciwników pod hasłami narodowymi i obrony Rzeszy przed wrogami. Grunt pod ten sojusz przygotował Bismarck. W wyborach trzy sojusznicze partie zdobyły większość, a zawdzięczały ją zasadzie tzw. wyboru ścisłego. W rzeczywistości liczba głosów oddanych na inne partie była większa niż ta, którą otrzymały partie sojusznicze. Nowy parlament zaakceptował żądania kanclerza w sprawie armii.

Dnia 9 marca 1888 roku zmarł cesarz Wilhelm I. Na tron wstąpił jego syn Fryderyk Wilhelm, który przyjął imię Fryderyka III. W dniu 15 czerwca 1888 roku zmarł na raka gardła ustępując miejsca swojemu synowi Wilhelmowi II. Nowy cesarz jeszcze jako książę-następca tronu wyrażał się bardzo pozytywnie o Bismarcku. Podobnie było z kanclerzem, który początkowo cenił sobie młodego następcę tronu. Wkrótce jednak ich wzajemnie pozytywne relacje uległy zmianie. Powodem była różnica zdań w kwestiach polityki zagranicznej oraz udział księcia w agitacji nadwornego kaznodziei Stoeckera. Punktem wyjścia ostatniego konfliktu była polityka socjalna i nieumiejętność rozwiązania kwestii ruchu robotniczego. Mimo zakazu istnienia organizacji socjaldemokratycznych, socjaldemokraci uzyskiwali w wyborach coraz większą liczbę mandatów, rosła także liczba i rozmiary strajków. W maju 1889 r wybuchł w całych Niemczech olbrzymi strajk górników, domagających się podwyżki płac, ograniczenia dnia pracy do ośmiu godzin i utworzenia komisji robotniczych z zadaniem prowadzenia rokowań z pracodawcami. Bismarck uważał ten strajk za zjawisko o tyle korzystne, że umożliwi ono zbrojną rozprawę z robotnikami (po dokonaniu tego zamierzał ograniczyć prawo wyborcze). Wszystkie stronnictwa były temu przeciwne. Na takie rozwiązanie nie zgadzał się także Wilhelm II, który obawiał się, że Rosja skorzysta z wojny domowej w Rzeszy, aby ją zaatakować. Pod naciskiem cesarza właściciele kopalń zgodzili się na podwyżkę płac i strajk zakończył się kompromisem. Jednocześnie wyłoniła się kwestia ponownego przedłużenia ustawy antysocjalistycznej z 1878 roku. Narodowi liberałowie żądali usunięcia z ustawy postanowienia umożliwiającego deportację działaczy socjalistycznych. W wyniku braku odpowiedzi kanclerza wyciągnięto wniosek, że nie zgadza się on na jakiekolwiek zmiany w ustawie. W rezultacie 25 stycznia 1890 roku Reichstag odrzucił projekt przedłużenia ustawy, przez co socjaldemokracja stała się ponownie stronnictwem legalnym. Dnia 20 lutego 1890 roku odbyły się wybory do Reichstagu, które zdecydowały o upadku Bismarcka. Centrum zdobyło rekordową liczbę mandatów, bo 106 na 397, wolnomyślni podwoili swój stan posiadania - 67 mandatów, socjaldemokraci uzyskali największą liczbę głosów - 20% choć tylko 35 mandatów. W tej sytuacji kanclerz zaczął jeszcze intensywniej myśleć nad zamachem stanu poprzez ograniczenie prawa wyborczego, wielokrotne rozwiązywanie Reichstagu aż do uzyskania posłusznej większości i zgniecenia ewentualnych rozruchów siłą zbrojną. Cesarz nie zgodził się na to. Bismarck przedstawił mu dekret z 1852 roku. Następnie Bismarck odbył rozmowę z Windthorstem, który także był zaniepokojony z powodu sukcesu socjaldemokratów. Cesarz uznał tą rozmowę za dowód nielojalności i 15 marca zażądał anulowania dekretu z 1852 roku. 20 marca 1890 roku Otto von Bismarck złożył dymisję.

[edytuj] Polityka zagraniczna

W 1873 jako kanclerz Rzeszy doprowadził do zawarcia Sojuszu Trzech Cesarzy, jednak ostatecznie nie zapobiegł powstaniu koalicji Rosji i Francji (był to tzw. "koszmar koalicji", fr.cauchemar des coalitions) co oznaczało w przyszłości wojnę na dwóch frontach i przegraną Niemiec^[2].

[edytuj] Życie rodzinne

Joanna von Bismarck z domu Puttkamer

Tuż po rozpoczęciu działalności politycznej, poznał Bismarck Joannę von Puttkamer (ur.1824-zm.1894), z którą już w lipcu 1847 r. doszło do zaręczyn. Mimo, iż Joanna nie posiadała ani nadzwyczajnej urody, ani wykształcenia, to małżeństwo z Bismarckiem okazało się wyjątkowo udane (trwało czterdzieści siedem lat aż do śmierci Joanny). Bismarck był szczególnie pod wrażeniem charakteru Joanny, którą określił w rozmowie z bratem jako: wyjątkowego ducha i nadzwyczaj szlachetnego charakteru^[3] Silne uczucie jakie żywił kanclerz do swojej żony potwierdzają liczne zachowane listy. Joanna nie mieszała się do działalności politycznej męża, mimo to zawsze stawała przeciwko jego wrogom, w stosunku do których była bardziej zawzięta niż sam Bismarck. Bismarck i Joanna mieli troje dzieci: córkę Marię (ur.1848 r.) oraz synów Herberta (ur.1849 r.) i Wilhelma (ur.1852 r.). Bismarck był czułym i opiekuńczym ojcem, swojej rodzinie starał się poświęcać jak najwięcej czasu, oczywiście na ile pozwalały obowiązki polityka. Żelazny Kanclerz miewał zauroczenia w stosunku do innych kobiet, jak ten z 1862 r. w stosunku do młodziutkiej Rosjanki Marii Orłowej. Jednak owe sytuacje nie wpłynęły na stabilność małżeństwa kanclerza. Swoim dzieciom, a później wnukom okazywał wiele miłości,

Dzieci Bismarcka. Od lewej Maria, Herbert, Wilhelm. Zdjęcie z 1855 roku

jednak kiedy chodziło o pewne zasady lub przekonania bywał nieustępliwy. Z tego powodu sprzeciwił się małżeństwu syna Herberta z rozwódką Elisabeth Caroloth, który to fakt uważał za niebezpieczny dla kariery potomka. Dla życia rodzinnego Bismarcka najlepszym okresem było sprawowanie funkcji posła we Frankfurcie. Prowadził tam bujne życie towarzyskie, odbywał częste podróże. Razem z żoną prowadził dom otwarty. Przyszły kanclerz oddawał się swoim pasjom: polowaniom i przejażdżkom konnym. Bismarck uwielbiał lasy, mawiał o sobie, że jest maniakiem drzew. Do Petersburga jak i do Paryża Bismarck nie zabrał rodziny, chcąc się skupić na pracy i zdobywaniu doświadczenia. Po zjednoczeniu Niemiec kanclerz został uhonorowany, za zasługi dla ojczyzny, kwotą 400 tysięcy talarów. Większość tej kwoty została przeznaczona na zakup majątku w Warcinie.

[edytuj] Ostatnie lata życia

Dom Bismarcka we Friedrichsruh

Po dymisji w roku 1890 były kanclerz zamieszkał w Warcinie i Fredrichsruh. Mając teraz nadmiar wolnego czasu napisał przy pomocy Lothara Buchera swoje wspomnienia - Gedanken und Erinnerungen. Składały się one z trzech tomów. Pierwsze dwa zostały wydane zaraz po śmierci Bismarcka, od razu bijąc rekordy sprzedaży. Natomiast trzeci tom dotyczący m.in. kulisów dymisji Bismarcka i oceny panującego cesarza, miał zostać wydany dopiero po śmierci Wilhelma II. Tak jednak się nie stało, gdyż ze względu na abdykację władcy w 1918 r. wydawca uznał, iż może ją wydać wcześniej.

Były kanclerz był uwielbiany przez społeczeństwo, natomiast cesarz i jego otoczenie czuło do Bismarcka niechęć. Postawa ta przejawiała się w okazywaniu lekceważenia i pomniejszaniu zasług. Jednym z takich niechlubnych przykładów była okazja ślubu syna Bismarcka - Herberta z węgierską arystokratką Margaretą Hoyos w Wiedniu w 1892 roku. Wtedy to kanclerz Leo Caprivi zabronił ambasadorowi niemieckiemu w Austro-Węgrzech przyjmowania zaproszenia na ślub Herberta, a tym bardziej spotykania się z bawiącym w Wiedniu Bismarckiem. Prosił także cesarza Franciszka Józefa I o to, by nie podejmował byłego kanclerza. Dla Bismarcka był to szczególnie bolesny cios. Napiętej sytuacji za bardzo nie zmieniło symboliczne pojednanie Wilhelma II z Bismarckiem w Berlinie 26 stycznia 1894 r. Jednak gorące przyjęcie byłego kanclerza ze strony kilkuset tysięcy mieszkańców stolicy udowodniło, że książę cieszy się wciąż wielką popularnością.

Bismarck w ostatnich latach swojego życia wciąż żywo interesował się polityką. Nadal za dużo jadł i pił, co jednak z czasem dzięki lekarzom udało się ograniczyć. Z większą intensywnością trapiły Bismarcka choroby, które powodowały u niego rozdrażnienie. W 1894 roku w Warcinie zmarła żona Joanna. Dla Bismarcka okazało się to prawdziwym ciosem, z którego nie potrafił się otrząsnąć. Od roku 1896 prawie w ogóle nie przyjmował gości, ani nie pojawiał się publicznie. Od śmierci żony Bismarckiem opiekowała się córka Maria. Stan jego widocznie się pogarszał. 30 lipca 1898 roku we Friedrichsruh, w wieku 83 lat zmarł.

[edytuj] Bismarck z polskiego punktu widzenia

Bismarck o Polakach: "Bijcie Polaków tak długo, dopóki nie utracą wiary w sens życia. Współczuję sytuacji, w jakiej się znajdują. Jeżeli wszakże chcemy przetrwać, mamy tylko jedno wyjście - wytępić ich"^[4].

[edytuj] Ciekawostki

Otto von Bismarck w roku 1894

w okresie studiów, jeszcze w Getyndze, Bismarck był przezywany przez kolegów Kaszub, a to z powodu jego pochodzenia ze wschodu i pokonywaniu w piciu alkoholu nawet najbardziej zaprawionych
Bismarck mówił płynnie po francusku i angielsku, znał łacinę i grekę, podczas pobytu w Petersburgu nauczył się języka rosyjskiego
Bismarck był znany z tego, iż długo chował urazę. Przeciwko wrogom męża zawsze zdecydowanie występowała jego żona, mówiło się, że o ile kanclerz ,,nienawidził swoich wrogów aż po czwarte pokolenie" to jak stwierdził bankier Bismarcków Gerson Bleichröder- Joanna ,,aż po tysięczne"^[5]
napisał Gedanken und Erinnerungen (Rozmyślania i wspomnienia), zachowały się także jego listy do żony, będące dobrym przykładem sztuki epistolarnej w języku niemieckim XIX wieku
Bismarck lubił bliskość natury (o czym świadczą jego opisy krajobrazów)
w czasie pobytu Bismarcka we Frankfurcie jako posła przy Sejmie Związkowym, istniał zwyczaj, iż na oficjalnych zebraniach nikt nie mógł palić^[6], za wyjątkiem przedstawiciela Austrii. Przyszły kanclerz nie zważając na istniejące stosunki, także zaczął palić. Zachowanie to szybko podchwycili przedstawiciele innych państw niemieckich
potomkiem kanclerza, był znany skandalista Gottfried Alexander Leopold von Bismarck

[edytuj] Bibliografia

Andrzejewski M., Od Bismarcka do Schrödera. Portrety niemieckich kanclerzy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, ISBN 83-7326-131-1

Jakóbczyk W., Bismarck, Warszawa 1971. Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 - 1945, Poznań 1985.

Łysakowski P., Otto von Bismarck. Życie i polityka zagraniczna "żelaznego kanclerza", Wydawnictwo Polsko-Niemieckie, Warszawa 1997, ISBN 83-86653-03-5

Mommsen W., Bismarck, Lublin 1995.

Przypisy

↑ Wiesław Dobrzycki: Geneza, funkcjonowanie i upadek systemu wiedeńskiego. W: Wiesław Dobrzycki: Historia stosunków międzynarodowych 1815-1945. Wyd. X. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, 2007, ss. 66-67. ISBN 978-83-7383-062-2.
↑ Guz Eugeniusz, Winni szukają winnych,1984
↑ Cyt. za: W. Mommsen, Bismarck, Lublin 1995, s. 13.
↑ Guz Eugeniusz, "Winni szukają winnych", Wydawnictwo Śląsk,1984, str.13-14
↑ Cyt. za: ibidem, s.13
↑ chodziło o palenie cygar