Afrig
Ab jukkib Wikipedia.
Afrig, moom la ñu jàppee ne mooy gox bi nit cosaanoo, su nu ko xoolee ci yaatuwaayam ak bariwaayu askanam (lu weesu gox bu Asi), mooy ñaareelu gox bi gënn a rëy ci àdduna bi. Yaatuwaayam tollu na ci 30.065.000 km², nekk 20,3% ci jéeri ji ci àdduna bi. Ay way dëkkam tollu ci lu ëpp 800.000.000, muy benn juroom ñaareel bu way dëkki àdduna bi. Afrik a ngi yem ci bëj-gànnaaram ci Géej gu Diggu gi, ci sowwu ci Mbàmbulaanug Atlas, ci bëj-saalum ci Mbàmbulaan gu Bëj-saalum gi, ci penku ci Mbàmbulaanug End. Asi rekk la taqalool ci yeneen gox yi. Yamoo gi jàll na ko. Ci jëmm doon na gox bu bari'y melokaan, te wuute teg ci.
Tërëlin |
[Soppi] Cosaanam
Baatu «Afrig» moo ngi jóge ci turu Afridi yi, doonoon ag giir gu dëkkoon ci Bëj-gànnaaru Afrig ci diwaanu Kaartaas.
Beneen cosaanam moo bàyyikoo ci Berber Taferka «suuf», «boroom suuf». Ki fay dund la ñuy woowee Aferkiw, Latin yi soppi ko africanus, mu doonoon aw tundu waa rom ci Afrig. Araab yi di ko wax إفريقيا ifrīqīyā, mu doonoon Tiniisi gu tay gi.
Ñeneen ne ci baatu waa geres bii di aphrike («amul sedd»), latin di ko waxaprica («Bari naaj»), la jóge.
[Soppi] Taariix
Afrik la ñuy jàppee ne mooy cosaanu nit, ndax desiti nit yi gën a yàgg ci àdduna bi fa la ñu ko gisee, ci Afrig gu Bëj-saalumu-Sahara.
Sahara cëru na bu baax ci màggug gox bi. Taariixu askani Bëj-gànnaaru Afrig yi day tolloo ak bu Tugal ak bu Penku gu Diggu gi. Li ëpp ci Afrig gu Bëj-saalumu-sahara amul woon genn jëflante ak li des ci àdduna bi, da ñoo beru woon.
[Soppi] Jamono ju yàgg ja
Xay yi juddoo ci goxu Afrik, boole nañ leen ci yi gën a mag ci taariixu nit. Xayu Esipt ak bu Gana ak bu Mali, ak bu Kuush ak bu Songaay, añse.
[Soppi] Jamono ju yees ji
[Soppi] Jàppum njaam
Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Jàppum njaam |
Ci li taariixkat yi wax, jàppum njaam mi ngi tambali ci xarnub VII ak araab yi. Ci lu gën a leer ci atum 652 ba Ab njiitu araab takk-taxawalee waa Nubi yi ngir ñu jox leen 360 ciy jaam at mu jot. barab yi njaay mi doon amee mi ngi dale ca Mali ba Penku Afrik, ci wàll gi féete bëj-saalumu Sahara.
Ci xayma nee nañ ci diggante xarnub XVIII ba ci xarnub XIX, benn ñenteel ci nit ñi ay jaam la ñu woon, walla ñu ñu manante (takk-taxawal) ci liggéey bu ñu sañut a bañ. Nee nañ njiitu waa afrik yi ci seen bopp ñoo doon jàppaate ak a jaayaate.
Waa tugal lu weesu bi ñu aakimoo (walla sancee) suufi Aamerik yi da ñoo soxla woon ay loxo yuy liggéey ci seen tool yi. Def nañ ko ci 400 at (1500-1888), ay jaam yu bari jënd nañ leen walla jàpp nañ leen ci tefesi afrik yi: Sowwu Afrig gépp, ak ci bëj-saalumam itam. Donte tereg jàppum njaam gi mi ngi waddoon ci lu jege atum 1850 (réew yépp bàyyeendoowuñu ko) amoon ay nit yu wëyoon di ko def cig làqatu ba ci 1900.
[Soppi] Jamono ju mujj ji
[Soppi] Aakimoo gu waa tugal
Jamonoy aakimoo gu tugal ci Afrig moo ngi tambalee ci Ndajeem Berlin (1884-1885) ba ci tembte yi ci atum 1960, sedatle gu réew yu tay yi ca la jóge. Ecoopi moo doonoon menn rèew mi ñu masut a teg loxo.
[Soppi] Tembte yi
- Afrig gu Bëj-saalum: 1910
- Alseeri: 1962
- Angolaa: 1975
- Bene: 1960
- Botswana: 1966
- Burkina Faso: 5 baraxlu 1960
- Buruundi: 1962
- Cadd: 1960
- Ecoopi:
- Eritere: 1993
- Jibuti: 1977
- Isipt: 28 diggi gamu 1922
- Gaambi: 1965
- Gaboŋ: 17 baraxlu 1960
- Gana: 6 gamu 1957
- Gànnaar: 1960
- Ginne: 2 kori 1958
- Ginne Bisaawóo: 10 koor 1974
- Ginne gu Yemoo: 1968
- Kamerun: 1 tamxarit 1960
- Kap Weer: 5 ndeyi koor 1975
- Keeñaa: 1963
- Komoor: 1975
- Kongóo-Brasaawiil: 1960
- Kongóo-Kinshasa: 30 maamu koor 1960
- Kot Diwaar: 7 baraxlu 1960
- Lesoto: 1966
- Libeeria: 1847
- Libi: 20 tabaski 1951
- Madagaskaar: 1960
- Malawi: 1964
- Mali: 1960
- Marook: 2 gamu 1956
- Móoris: 1968
- Mosambik: 1975
- Namibi: 1990
- Niseer: 1960
- Niseeria: 1960
- Réewum Diggu Afrig: 1960
- Ruwandaa:1962
- Saambi: 1964
- Sahara gu Sowwu: 6 diggi tabaski
- Sao Tome ak Principe: 1975
- Senegaal: 4 rakki gamu 1960
- Seysel: 1976
- Simbaawee: 1980
- Siraa Leyoon: 1961
- Somali: 1 maami koor 1960
- Sudaan: 1956
- Suwaasilaand: 1968
- Tansani: 1961
- Togóo: 27 rakki gamu 1960
- Tiniisi: 20 gamu 1956
- Ugandaa: 1962
[Soppi] Melosuuf
Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Melosuufug Afrig |
[Soppi] Goxub Afrig gëstu gi aju ci ay way dëkkam
Yërël bii jukki ci Way dëkki Afrig |
[Soppi] Cosaan ak diine
[Soppi] Làkk
Gëstukatu-làkk yi ci xayma nee nañ 2 000 làkk ci goxu Afrik, ñu boole leen ci ñeenti mbooloo, làkk yi fa cosaanoowul bokkuñu ci.
[Soppi] Xool it
[Soppi] Lëkkalekaay yu biti
- History of Africa The last tribal states.
Afritugalasi | Oseyaani | Afrig | Tugalasi |
Bëj-gànnaaru Aamerig | Tugal | Asi | Bëj-saalumu Aamerig |