Wehrmacht

Z Wikipedii

Wehrmacht
Nazistowski orzeł (gapa) noszony na czapkach i mundurach Wehrmachtu
Historia
Państwo	III Rzesza
Sformowanie	16 marca 1935
Rozformowanie	1945
Tradycje
Kontynuacja tradycji	Reichswehra
Dowódcy
Pierwszy	Werner von Blomberg
Ostatni	Wilhelm Keitel
Działania zbrojne
Hiszpańska wojna domowa, II wojna światowa
Organizacja
Podporządkowanie	Oberkommando der Wehrmacht (OKW), Führerhauptquartier (FHQ)
Skład	Heer (armia), Kriegsmarine (marynarka), Luftwaffe (lotnictwo)

Wehrmacht – niemieckie siły zbrojne okresu III Rzeszy. Zostały utworzone 16 marca 1935 roku wbrew traktatowi wersalskiemu zastępując Reichswehrę. Powstały po wprowadzeniu przez Adolfa Hitlera powszechnej służby wojskowej. W skład Wehrmachtu wchodziły niezależne od siebie i posiadające własne sztaby generalne; wojska lądowe (Heer), lotnictwo (Luftwaffe) i marynarka wojenna (Kriegsmarine).

Naczelnym dowództwem Wehrmachtu było Oberkommando der Wehrmacht (OKW) utworzone na podstawie dekretu Hitlera z dnia 4 lutego 1938. Do 1938 Naczelnym Dowódcą Wehrmachtu był minister wojny feldmarszałek Werner von Blomberg, a od 27 stycznia 1938 do 30 kwietnia 1945 Adolf Hitler, przy czym jednocześnie zostało utworzone stanowisko szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, które objął gen. Wilhelm Keitel.

Wehrmacht został rozbudowany ze 100 tys. żołnierzy do 3,92 mln w 1939, a w 1944 do 11 mln żołnierzy. Łącznie między 1939 i 1945 w jego szeregach służyło około 17 mln osób, na wszystkich frontach walki w czasie trwania II wojny światowej zginęło około 4,7 mln. Naczelne dowództwo Wehrmachtu razem ze sztabami generalnymi przygotowywało plany agresji niemieckiej przy współpracy z gestapo i SS. Wiele z obozów jenieckich Wehrmachtu jest zaliczanych do miejsc masowej zagłady.

Żołnierze Wehrmachtu w czasie działań zbrojnych popełnili wiele zbrodni wojennych, m.in. podczas agresji na Polskę w roku 1939. Przez 55 dni, od 1 września do 26 października, kiedy to dowództwo Wehrmachtu sprawowało władzę wojskową na zajętych polskich terytoriach (27 października przekazano ją cywilnej administracji niemieckiej), Wehrmacht uczestniczył w 311 zbiorowych egzekucjach^[1] na polskiej ludności cywilnej i żołnierzach Wojska Polskiego. Ogółem, w okresie od 1 września do 26 października, różne siły niemieckie wykonały 764 egzekucje^[1] w których zginęło 24 tys.^[1] obywateli polskich. Żołnierze Wehrmachtu stanowili także osłonę dla tysięcy innych masowych mordów dokonywanych przez oddziały niemieckiego Selbstschutzu i bojówek Volksdeutschów oraz jednostki policji i Grup Operacyjnych SD, przydzielanych jeszcze przed agresją na Polskę do każdej armii Wehrmachtu.^[1]

Insygnia Wehrmachtu

Bandera wojenna III Rzeszy (Kriegsmarine) w latach 1938-45

Emblemat Wehrmachtu (Heer i Luftwaffe) w latach 1939-45

Nazistowski orzeł noszony na hełmach (Heer) wzór z 1942

Spis treści 1 Warunki i przyczyny powstania Wehrmachtu 1.1 Słownictwo 1.2 Sprawy wojskowe do roku 1935 1.3 Hitler jako zwierzchnik sił zbrojnych 2 Niemieckie siły zbrojne 1935-1945 2.1 Preludium 2.2 Rozwój i upadek 2.3 Sprzymierzeńcy Wehrmachtu 3 Uzbrojenie Wehrmachtu 3.1 Armia lądowa – Heer 3.2 Lotnictwo – Luftwaffe 3.3 Marynarka wojenna – Kriegsmarine 4 Zbrodnie Wehrmachtu w okupowanej Polsce 5 Epilog 6 Ważni członkowie 7 Wyższe związki strategiczne i taktyczne Wehrmachtu: 8 Spis dywizji Wehrmachtu 9 Przypisy 10 Zobacz też 11 Linki zewnętrzne

[edytuj] Warunki i przyczyny powstania Wehrmachtu

[edytuj] Słownictwo

Określenie Wehrmacht w języku niemieckim oznaczało tyle co siły zbrojne, nie koniecznie niemieckie. W terminologii prawniczej było używane już w 1919 roku, między innymi w konstytucji Niemiec z dnia 11 sierpnia 1919 (art. 47). W węższym znaczeniu po roku 1935 oznaczało niemieckie siły zbrojne narodowo-socjalistycznej III Rzeszy.

[edytuj] Sprawy wojskowe do roku 1935

Wkrótce po zakończeniu I wojny światowej przystąpiono w Niemczech do faktycznej rozbudowy armii niemieckiej wbrew postanowieniom traktatu wersalskiego z 1919 roku. Już w 1922 Niemcy i Związek Sowiecki zawarły układ w Rapallo umożliwiający Niemcom obejście zakazu posiadania lotnictwa i broni pancernej.

W lutym 1923 roku odbyły się w Moskwie tajne rozmowy przeprowadzone przez szefa urzędu do spraw wojskowych Truppenamt generałmajora Otto Hasse na temat wojskowej współpracy niemiecko-rosyjskiej. Niemcy wspomogły rozwój sowieckiego przemysłu, a oficerowie Armii Czerwonej byli kształceni w Niemczech na oficerów sztabu generalnego. W zamian Reichswehra uzyskała możliwość zaopatrywania się w amunicję artyleryjską w Związku Sowieckim, a specjaliści lotnictwa i broni pancernej byli szkoleni na terenie sowieckim, gdzie również umożliwiono produkcję broni chemicznej.

W miejscowości Lipeck w Rosji na podstawie porozumienia z dnia 15 kwietnia 1925 wyszkolono około 300 pilotów, którzy stanowili następnie kadrę lotnictwa myśliwskiego. W pobliżu miejscowości Kazań od 1930 szkolono specjalistów broni pancernej, jednak tylko około 30. W okolicach Saratowa prowadzono prace rozwojowe nad gazami bojowymi.

Niemieccy i sowieccy specjaliści zbrojeniowi opracowywali wspólnie i w porozumieniu nowe prototypy czołgów pod pozorem rozwijania produkcji traktorów.

Natomiast w Niemczech organizowano Reichswerę jako trzon kadrowy przyszłej armii niemieckiej. Udział podoficerów i oficerów w Reichswehrze w całości składu osobowego był nadzwyczaj wysoki, co umożliwiło następnie w ciągu kilku lat wielokrotne zwiększenie liczebności armii niemieckiej.

[edytuj] Hitler jako zwierzchnik sił zbrojnych

Dnia 2 sierpnia 1934 zmarł prezydent Niemiec Paul von Hindenburg. Wtedy Adolf Hitler, urzędujący od 30 stycznia 1933 jako kanclerz, wbrew (faktycznie zawieszonej) konstytucji Republiki Weimarskiej ogłosił połączenie funkcji prezydenta Niemiec z funkcją kanclerza i tym samym przejął funkcję prezydenta, mianując się jednocześnie jako Führer und Reichskanzler (wódz i kanclerz Rzeszy). Wobec tego stał się najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Niemiec składających się z Reichswehry i Kriegsmarine.

[edytuj] Niemieckie siły zbrojne 1935-1945

[edytuj] Preludium

Dnia 16 marca 1935 wprowadzono łącznie z utworzeniem Wehrmachtu, wbrew postanowieniom traktatu wersalskiego, obowiązkową służbę wojskową. W 1936 roku niemieckie siły zbrojne wkroczyły do zdemilitaryzowanej strefy Nadrenii. Zajmują Austrię w 1938 (Anschluss Austrii), a Kraj Sudetów w październiku 1938. Całe Czechy zostały zajęte w 1939. W 1939 zajęto także Kłajpedę.

Do 1939 roku wystawiono 12 korpusów armijnych utworzonych przez 38 dywizji liczących 580 tysięcy żołnierzy. Mobilizacja rezerwistów nastąpiła w lipcu i sierpniu 1939.

1 września 1939 Wehrmacht zaatakował Polskę wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii. Kraje te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych.

[edytuj] Rozwój i upadek

Struktura organizacyjna Wehrmachtu ulegała zmianom zwłaszcza w czasie wojny, jednak ogólnie biorąc można wyróżnić następujące grupy armii:

• Heeresgruppe A (doszła do Kaukazu)
• Heeresgruppe B (od 1943 we Francji dowódca Erwin Rommel
• dalsze grupy armii C, D, E, F, G, H.

Specjalne grupy armii:

• Heeresgruppe Afrika (Afryka) składała się z 1 armii włoskiej oraz 5 armii pancernej. Cała grupa armii została rozbita i wyparta z Afryki północnej 1942 przez wojska alianckie, w tym II Korpus (USA), którego dowódcą był generał George Patton,
• Heeresgruppe Don (=Heeresgruppe Süd Południe) liczyła 886.000 żołnierzy, dowódcy: Generałoberst Gerd von Rundstedt, Erich von Manstein; 1943 w rejonie Charkowa w jej skład wchodziła osławiona 6 armia, która w okresie 20 listopada 1942 - styczeń 1943 została okrążona i zniszczona w Stalingradzie nad Wołgą,
• Heeresgruppe Kurland (Kurlandia),
• Heeresgruppe Mitte (Środek) 1943 pod Kurskiem; 1944 okrążona i zniszczona na obszarze Białorusi, Armia Czerwona doszła do Wisły,
• Heresgruppe Nord (Północ) 3 lipca 1944 okrążona w rejonie Mińska Białoruskiego, koniec marca 1945 zniszczona,
• dalsze specjalne grupy armii: Heeresgruppe Süd (Południe), Nordukraine (Ukraina Północna), Ostmark (Marchia Wschodnia), Südukraine (Ukraina Południowa), Weichsel (Wisła).

W strukturach Wehrmachtu działały jednostki Waffen-SS, niemieckie oraz inne pochodzące z różnych krajów okupowanych przez Niemcy. W Wehrmachcie służyli też Ślązacy, wcielani i posyłani na odcinki, gdzie Niemcy nie chcieli ryzykować śmiercią swoich żołnierzy.

[edytuj] Sprzymierzeńcy Wehrmachtu

Wymieniono tylko zwarte formacje czynnie współdziałające z Niemcami w czasie wojny, a więc lista nie zawiera wszystkich sprzymierzeńców III Rzeszy:

• Armia Czerwona (we wrześniu 1939 r. w Polsce),
• Włochy (enklawa północna do kwietnia 1945),
• Finlandia (do lutego 1944) (z powodu wspólnego przeciwnika - ZSRR; pomiędzy Finlandią, a III Rzeszą dochodziło do różnych zatargów np. gdy Niemcy zażądali wydania Żydów - minister SW przekazał pięciu, którzy nie mieli fińskiego obywatelstwa - wybuchł skandal, a minister podał się do dymisji),
• Rumunia (do 23 sierpnia 1944, Legion Żelazna Gwardia do maja 1945),
• Węgry (do końca 1944, w Budapeszcie do lutego 1945),
• Słowacja (do początku 1945),
• Bułgaria (do września 1944),
• Chorwacja (do początku 1945),
• Hiszpania (tylko ochotnicy od 1942 Błękitna Dywizja),
• 1 Rosyjska Armia Narodowa pod koniec wojny walczyła z Armią Czerwoną na terenie Austrii, niedobitki internowane w Liechtensteinie,
• Rosyjska Armia Wyzwoleńcza utworzona z jeńców radzieckich jesienią 1944, dowódca Andriej Własow,
• Indie (rząd opozycyjny) Legion Hinduski,
• Bliski Wschód – Legion Arabski.

[edytuj] Uzbrojenie Wehrmachtu

Niemieckie siły zbrojne były częściowo wyposażone w nowoczesny sprzęt, jednak ograniczone zasoby powodowały, że to nowoczesne wyposażenie nie było dostępne dla wszystkich jednostek. Tylko 40% jednostek Wehrmachtu było zmotoryzowanych, reszta korzystała z transportu konnego taborów, a przemieszczanie wojska odbywało się transportem kolejowym. Można było zaobserwować, że jednostki frontowe były wyposażone w uzbrojenie bardziej nowoczesne, niż oddziały na terenach okupowanych, gdzie do zwalczania partyzantów stosowano uzbrojenie zdobyczne, pochodzące z różnych krajów.

Sukcesy w pierwszych latach wojny wynikały między innymi z przewagi w nowocześnie uderzeniowym uzbrojeniu wojsk pancernych i lotnictwa, a przede wszystkim nowych koncepcji taktycznych, wypróbowanych w wojnie domowej w Hiszpanii pod kryptonimem Legion Condor.

Uzbrojenie poszczególnych części sił zbrojnych było uzależnione, a częściowo wymuszone od ich wzajemnego współdziałania, przede wszystkim lotnictwa z armią lądową i marynarką wojenną.

[edytuj] Armia lądowa – Heer

Wojska pancerne dysponowały typami czołgów, które jednak pod względem technicznym nie przewyższały sprzętu alianckiego. W czasie kampanii w Polsce 1939 i we Francji 1940 walczyły przeważnie lekkie czołgi PzKpfw I, PzKpfw II oraz czeskie, oznaczone przez Niemców jako PzKpfw 38(t), które były znacznie słabsze od średnich czołgów brytyjskich Matilda i francuskich B1. Również na froncie wschodnim 1941 okazało się, że nowsze typy czołgów PzKpfw III i PzKpfw IV nie są w stanie sprostać radzieckim T-34 i ciężkiemu czołgowi KW-1, zwłaszcza w walce z tymi ostatnimi niemieckie czołgi były bez szans.

Sukcesy Wehrmachtu w początkowej fazie wojny wynikały z lepszej organizacji i znacznej przewagi lotnictwa. Zgrupowania czołgów były niszczone przez bombowce nurkujące. Radzieckie czołgi nie były wyposażone w radiostacje. Załogi radzieckie często były niedostatecznie wyszkolone, ponieważ większość doświadczonych dowódców na polecenie Stalina została rozstrzelana w latach trzydziestych.

Jako standardowe uzbrojenie piechoty, obok nielicznych pistoletów maszynowych, stosowano pięciostrzałowy karabin Karabiner 98 k oraz karabin maszynowy od 1942 roku typu MG 42.

[edytuj] Lotnictwo – Luftwaffe

Nowoczesne i szybkie samoloty myśliwskie Messerschmitt Bf 109 oraz bombowce Heinkel He 111 i bombowce nurkujące Junkers Ju 87 wraz z innymi typami samolotów zapewniały na początku wojny pełną dominację w powietrzu, co umożliwiło pomyślne akcje bojowe w Polsce, we Francji i w Norwegii, oraz zajęcie Danii, Luksemburga, Belgii i Holandii. Bitwa o Anglię w 1940r. zakończyła się klęską Luftwaffe.

Przewaga Aliantów w rozmiarze produkcji lotniczej doprowadziła w kolejnych latach do rozbicia sił Luftwaffe. W roku 1944 niemieckie siły lotnicze stały się całkowicie bezradne i utraciły panowanie w powietrzu.

W skład lotnictwa niemieckiego wchodziła elitarna formacja spadochroniarzy, która brała udział w desancie na Krecie. Wobec znacznych strat zaniechano tego rodzaju operacji, a spadochroniarzy kierowano do walki jako elitarne oddziały piechoty, między innymi do obrony Monte Cassino, gdzie walczyli z Polakami.

Wobec wzmagających się nocnych bombardowań obszarów Rzeszy została rozwinięta formacja myśliwców nocnych wyposażonych w samoloty dwusilnikowe Messerschmitt Bf 110 z radarem i inne. Zespoły myśliwców nocnych były kierowane do akcji na podstawie rozpoznania nadlatujących bombowców przez łańcuch stacji radarowych rozmieszczonych od Norwegii do szwajcarskiej granicy.

Osiągnięciem ostatnich lat wojny stało się wyposażenie Luftwaffe w jedne z pierwszych odrzutowców oraz broń rakietową.

[edytuj] Marynarka wojenna – Kriegsmarine

Plan Z przewidywał rozbudowę floty do roku 1947, zgodnie z układem z 18 czerwca 1935 zawartym z Wielką Brytanią do wielkości 35% tonażu floty brytyjskiej, a odnośnie okrętów podwodnych – do 45%. Jak się okazało plan Z był kompletnie nierealny co do czasu i możliwości zbrojeniowych III Rzeszy.

Na początku wojny w 1939 w skład floty wchodziły większe jednostki, między innymi:

• zwodowane w 1939 pancerniki Bismarck (zatopiony 1941) i Tirpitz (zatopiony 1944),
• pancerniki Gneisenau (zatopiony 1945 u wejścia do portu w Gdyni) i Scharnhorst,
• trzy pancerniki kieszonkowe: Lützow, Admiral Graf Spee (zatopiony 1939), Admiral Scheer,
• trzy ciężkie krążowniki typu Admiral Hipper.

Ze względu na wyraźną przewagę przeciwnika w ciężkich okrętach bojowych skierowano większość potencjału na budowę okrętów podwodnych U-Boot, których wykonano do 1945 1153 jednostek różnych typów.

[edytuj] Zbrodnie Wehrmachtu w okupowanej Polsce

Wehrmacht uczestniczył aktywnie w terrorze na terytorium okupowanej Polski od wiosny 1942.^[2] W okresie 1939-1942 w niewielkim stopniu był zaangażowany w akcje przeciwko ludności polskiej, jednak już w maju 1942 wziął udział w dużej akcji pacyfikacyjno-partyzanckiej na Lubelszczyźnie. Rozkazy Wilhelma Keitla z 23 lipca 1942 i Adolfa Hitlera z 18 sierpnia 1942 nakładały na niemieckie dowództwo wojsk lądowych obowiązek wydzielenia odpowiednich sił i uczestniczenia w likwidowaniu różnych form oporu na ziemiach polskich. W Generalnej Guberni Wehrmacht od 1942 brał udział w kolejnych zbrodniach^[2]:

• Akcje pacyfikacyjno-przeciwpartyzanckie połączone z rozstrzeliwaniem ludności cywilnej i paleniem osiedli.
• Rozstrzeliwanie ukrywającej się przed zagładą ludności żydowskiej, tłumieniu powstania warszawskiego oraz likwidacją buntu w obozie koncentracyjnym Sobibor w październiku 1943.
• Zbrodnie popełnione na ludności polskiej podczas powstania warszawskiego – żołnierze Wehrmachtu uczestniczyli w masowych egzekucjach ludności cywilnej na warszawskim Marymoncie w dniu 14 sierpnia 1944.^[3][4] Podobne egzekucje Wehrmacht przeprowadzał także w sierpniu 1944 na warszawskim cmentarzu Powązki^[3], gdzie likwidowano tylko mężczyzn.
• Aktywne uczestnictwo w łapankach ludności polskiej, która kierowana była następnie w celu eksterminacji do obozów koncentracyjnych. Według odtajnionych w 1996 raportów wywiadu brytyjskiego, opublikowanych w 2007 przez niemieckiego historyka prof. Sönke Neitzela w książkę "Podsłuchane" (niem. "Abgehört"), generałowie Wehrmachtu wiedzieli o Holocauście^[5].
• Rozkazy niemieckiego dowództwa wojsk lądowych przeznaczonych dla Wehrmachtu dotyczące pacyfikacji wsi, miejscowości czy regionów i niszczenia grup partyzanckich z reguły dotyczyły także likwidowania kobiet, dzieci oraz starców.^[2] Działania takie miały miejsce w przypadku akcji Wehrwolf podczas pacyfikacji Zamojszczyzny (1942-1943), w której wzięły udział siły Wehrmachtu w liczbie 10 tys. żołnierzy – w jej toku zniszczono dziesiątki wsi, zamordowano ok. 1000 ludzi, 60 tys. wywieziono oraz porwano setki dzieci. Kulminacja działań pacyfikacyjno-przeciwpartyzanckich Wehrmachtu nastąpiła w listopadzie 1943, przeprowadzono wtedy ponad 100 akcji tego typu, zakończonej śmiercią wielu Polaków.

Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce nie były były znane w Niemczech, wystawa z 2001 "Verbrechen der Wehrmacht. Dimensionen des Vernichtungskrieges 1941-1944" ograniczała się zbrodni w ZSRR. Dopiero w 2005 otwarto w Niemczech wystawę o zbrodniach w Polsce pod tytułem "Größte Härte ... Verbrechen der Wehrmacht in Polen September/Oktober 1939".

[edytuj] Epilog

Wehrmacht został rozwiązany po bezwarunkowej kapitulacji Niemiec w dniu 8 maja 1945, co nastąpiło formalnie na mocy ustaleń konferencji poczdamskiej (17 lipca 1945–2 sierpnia 1945) – gdzie podjęto decyzję o całkowitej demilitaryzacji Niemiec. W okresie klęski III Rzeszy samobójstwo popełniło 64 generałów wojsk lądowych, 16 generałów Luftwaffe oraz 11 admirałów – przyczyną oprócz świadomości klęski była chęć uniknięcia odpowiedzialności za popełnione zbrodnie wojenne ^[6]. Jeszcze do stycznia 1946 r. stacjonowały na terenie Szlezwiku-Holsztynu 3 rozbrojone armie niemieckie (dowódcy - gen. Hans Lindemann, gen. Gunter Blumentritt, gen. Johannes Blaskowitz), utrzymywane przez Brytyjczyków na wypadek wojny z ZSRR.

Zbrodnie Wehrmachtu rozpatrywał po II wojnie światowej Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Trybunał skazał na karę śmierci najwyższych dowódców Wehrmachtu – Göringa, Keitla i Jodla (szefa sztabu dowodzenia OKW). Dowódców Kriegsmarine, Dönitza i Raedera skazano na kary więzienia. Na podstawie późniejszych wyroków sądowych poszczególnych państw koalicji antyhitlerowskiej, skazano na karę śmierci 2 feldmarszałków, 32 generałów wojsk lądowych i 16 generałów Luftwaffe^[6] – wyroki zostały wykonane.

Mimo uznanego przez sądy i społeczność międzynarodową zbrodniczego charakteru wielu działań Wehrmachtu, w powojennej historiografii niemieckiej, książkach autobiograficznych i publicystyce byłych niemieckich oficerów i żołnierzy dochodziło do prób rehabilitacji Wehrmachtu – m.in. budowania wokół tej formacji legendy rycerskości i uczciwości, z jednoczesnym przemilczeniem i ignorowaniem faktów o jej zbrodniczej działalności w czasie II wojny światowej^[6].

[edytuj] Ważni członkowie

Naczelni Dowódcy Wehrmachtu (niem. Oberbefelshaber der Wehrmacht) 1938 - 45

#	Stopień	Imię i nazwisko	Okres urzędowania	Uwagi
I	General der Infanterie	Werner von Blomberg	21 maja 1935 - 4 lutego 1938	Wehrmacht powstał z Reichswery w 1935
II	Gefreiter	Adolf Hitler	4 lutego 1938 - 30 kwietnia 1945
III	Grossadmiral	Karl Dönitz	30 kwietnia 1945 - 5 czerwca 1945 lub styczeń 1946	Rozwiązanie Wehrmachtu miało miejsce w styczniu 1946

Ważni niemieccy wyżsi oficerowie Wehrmachtu

• Ludwig Beck
• Fedor von Bock
• Walther von Brauchitsch
• Wilhelm Flicke
• Heinz Guderian
• Franz Halder
• Erich Hoepner
• Hermann Hoth
• Ewald von Kleist
• Albert Kesselring
• Hans Günther von Kluge
• Erich von Manstein
• Walter Model
• Friedrich Olbricht
• Friedrich Paulus
• Erwin Rommel
• Gerd von Rundstedt
• Hans von Seeckt
• Claus von Stauffenberg
• Erwin von Witzleben

[edytuj] Wyższe związki strategiczne i taktyczne Wehrmachtu:

• lista grup armii
• lista armii
• lista korpusów armijnych
• lista korpusów pancernych

[edytuj] Spis dywizji Wehrmachtu

• spis dywizji piechoty
• spis dywizji pancernych
• spis dywizji strzelców spadochronowych
• spis dywizji grenadierów pancernych
• spis dywizji grenadierów ludowych
• spis dywizji grenadierów
• spis dywizji piechoty lekkiej
• spis dywizji polowych Luftwaffe
• spis dywizji fortecznych
• spis dywizji górskich
• spis dywizji bezpieczeństwa
• niemieccy pionierzy
• niemieckie wojska rezerwowe i szkoleniowe

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• czołgi niemieckie w okresie II wojny światowej
• kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej
• Lebensraum
• Zbrodnia w Ciepielowie (1939)
• Fale mobilizacyjne Wehrmachtu

[edytuj] Linki zewnętrzne

• (de) Leksykon Wehrmachtu
• Niemiecko-rosyjska współpraca w szkoleniu pilotów w miejscowości Lipeck (Rosja) po I wojnie światowej
• Współpraca wojskowa niemiecko-rosyjska po I wojnie światowej
• Obrazy Wojny – archiwalne kroniki z II wojny światowej
• Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce – wrzesień 1939
• Manfred Messerschmidt: Größte Härte ... Verbrechen der Wehrmacht in Polen September/Oktober 1939