Irlanda
Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.
| Irlanda | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||
| Motto: Éire go Brách - Per sempre Irlanda | |||||||||
|
|
|||||||||
| Informazsion | |||||||||
| Nome par intiero: | Repubblica d'Irlanda | ||||||||
| Nome ufizsiałe: | Éire / Ireland Poblacht na hÉirean |
||||||||
| Łéngoa uficiałe: | Irlandéxe, Ingléxe | ||||||||
| Cavedal: |  Dublin (495.781 ab. / 2002) |
||||||||
| Politica | |||||||||
| Governo: | Republica parlamentare | ||||||||
| Capo de stato: | Mary McAleese | ||||||||
| Capo de governo: | Bertie Ahern | ||||||||
| Indipendenzsa: | 6 de diçenbre 1921 | ||||||||
| Ingreso a l'ONU: | 14 de diçenbre 1955 | ||||||||
| Area | |||||||||
| Totale: | 70.273 km² | ||||||||
| Pos. nel mondo: | 117° | ||||||||
| % delle acque: | 2 % | ||||||||
| Popolazione | |||||||||
| Totałe: | 4.2 m ab. (2006) | ||||||||
| Pos. nel mondo: | 121° | ||||||||
| Densità: | 54 ab./km² | ||||||||
| Geografia | |||||||||
| Continente: | ouropa | ||||||||
| Fuxo oràrio: | UTC GMT | ||||||||
| Economia | |||||||||
| Vałuta: | Euro | ||||||||
| Energia: | n.d. kW/ab. | ||||||||
| Varie | |||||||||
| TLD: | .ie | ||||||||
| Prefiso tełef.: | +353 | ||||||||
| Sigla autom.: | IRL | ||||||||
| Ino nazsionałe: | Amhrán na bhFiann | ||||||||
| Festa nazsionałe: | 17 de marzso | ||||||||
|
|
|||||||||
Ła Republica de Irlanda (Éire en irlandexe e Ireland en inglexe) ła xe un paese europeo che fa parte del'Union Europea, ła gà quatro milioni de abitanti e ła so capitale ła xe Dublin. Ła republica ła ocupa tuta ł'ixoła d'Irlanda, fora ke sie dełe nove contee deł'Ulster, ciamà anca Irlanda del Nord, ke fa parte del Regno Unido.
Tuta ł'ixoła ła ga na superficie de 84412 kiłometri quadri e ła xe stacà dała Gran Bretagna dal Mar d'Irlanda. El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km), el monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m). Łe lengoe uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'inglexe. Ła religion pi praticada xe el Catolicesimo, dopo vien i Anglicani e i Presbiteriani. El skeo xe ł'Euro. Par tradixion, ł'ixoła ła xe divisa in quatro provinçe ( Connacht, Leinster, Munster e Ulster), co 32 contee, ventisie dełe quałi łe xe 'nteła republica.
[modifica] Etimołogìa del nome
Ła Costituzsion irlandéxe ła aférma che el nome del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe che in vèneto el vol dir Irlanda, méntre el nome estéxo e ofizsial de la nazsion dal 1949 el xe Repùblica de Irlanda (Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe), dal Republic of Ireland Act, par distìnguar el stato da l'ìxoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa. Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo par no xenerar inconprension co l'Irlanda del Nord, che el xe l'ùnego tra l'altro azsetà dal Regno Unìo, par tratai e inizsiative internazsionałi, el vien uxà el sénplizse nome "Irlanda". Sta situazsion caòtica ła podarìa èsar risolvésta almanco in part co l'adozsion del gaèłico irlandéxe, inte'l 2007, cofà vintiun łéngua ofizsial da part de l'Union Europea; el stato el sarà de fati ciamà co tute e do łe łéngue costituzsionałi, irlandéxe e ingléxe, similménte come che suzséde par Finlandia o Belgio, co i contraségni 'Éire Ireland'[1]
In Vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senplizseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìxoła in xènare o de l'Irlanda del Nord onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de varoi xènare.
Da notar che Éire (che coretaménte el va pronuncià "[ˈeːrʲə]"), el xe anca el nome de tuta l'ìxoła, quindi difizsilménte el pol risòlvar i problemi rełatini al nome. El nome Éire el xe na fórma nominativa del gaèłico, che el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada "Ériu", na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i Gaèłizsi inte ła conquista de l'ìxoła irlandéxe. ła fórma dativa de Éire, cioè Éirinn, ła xe anglizsixada in Erin, forma uxada ocaxionalménte in poexìa par indicar l'Irlanda, fin anca a diventar un nome de fémena (famóxo al xe anca el film Erin Brokovich).
Ła nazsion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee"). Spéso inte'l Regno Unìo el vien ciamà anca "Irlanda del Sud" (Southern Ireland), seben che informalménte, dato che el xe stà doparà ofizsialménte sol che inte un breve peiodo transitorio.
[modifica] Storia
Durante ł'era glaciałe, ł'ixoła ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo. Par un çerto tenpo, xera posibiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, 'ntel periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, deła presensa de omeni rivà dal continente. Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i Celti, fra ł'otavo e 'l primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'isoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.
'Ntel 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrizsio (patron d'Irlanda, festa el 17 de marso), xe rivà el Cristianesimo. 'Ntel alto Medioevo, visto ke ł'ixoła ła xera al riparo dełe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi 'ntei diversi regni celtici, con produxion de manoscriti (el Libro de Kells), bigiù e altri atrezsi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pratica i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, però, taca a rivare ondà de Vichinghi, ke brusa monasteri, ciese e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ixoła, mis-ciandose coi Celti e fondando çità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford. 'Ntel 1171 i Inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere fra i Celti (o celto-vichinghi) e i Inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, 'ntel 1603, i Inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i Irlandesi i gerà restà catołici, se gavea creà ła ł'identificaxion Inglesi = protestanti e Irlandesi = catołici. E proprio par questo, i Inglesi, ała fine del 17° secoło, i ga portà in Ulster (ke xera ła provincia pi catołica e irlandese pura) coloni protestanti dała Scozsia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà deła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% deła popołaxion ła xera catołica. I Irlandesi i ga tacà, 'ntel corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi Spagnołi de Filippo secondo (a cavało fra el 16° e el 17° secoło, cołe rivolte de Desmond e Tyrone), dopo coi Francesi (rivolta del 1798), infine coi Todeschi (trafici de armi 'nteła Prima Guera mondiałe).
'Ntei ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła Grande Carestia (łigà a na małatia dełe patate: i poareti i magnava soło ke quełe) e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del governo inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.
Ała fine, dopo ła rivolta del 1916 (pasqua de sangue) e ani de guerija, 'ntel 1921 xe rivà l'indipendensa, ma 6 dełe 9 contee deł'Ulster łe xe resta al Regno Unido (Irlanda del Nord). Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła Guera civiłe, durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota deła lota par ł'indipendensa Michael Collins.
[modifica] Economia
Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa. Dopo ł'indipendenzsa, ła republica ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura. 'Ntel 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente dełe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. 'Ntei ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła Tigre Celtica. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łengoa inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinazsionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupazsion. 'Ntel 2006 se xe rivà al punto ke i do governi deł'Irlanda e dei Stadi Unidi d'America i ga fato 'n acordo ufiçial par regołar ł'imigrazsion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America. Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportazsion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software. Ma ga avudo na grande cresita anca el setore dei servizsi e el turismo. El redito pro capite xe el secondo al mondo.
| Stati del mondo | Eoropa |
 Albania |  Andora |  Austria | .svg/20px-Flag_of_Belgium_(civil).svg.png){kind=small} Belgio |  Biełorusia |  Bosnia e Erzsegovina |  Bulgaria | .svg/20px-Flag_of_Cyprus_(bordered).svg.png){kind=small} Zsivro |  Croazsia |  Danimarca |  Estonia |  Finlandia |  Francia |  Germania |  Grecia |  Irlanda |  Islanda |  Itałia |  Łetonia |  Liechtenstein |  Łituania |  Lusenburgo |  Republica de Macedonia |  Malta |  Moldavia |  Prinzsipato de Mònaco |  Montenegro | Norvegia |  Ongarìa |  Paéxi Basi | .svg/20px-Flag_of_Poland_(bordered).svg.png){kind=small} Połonia |  Portogało |  Regno Unio |  Republica Ceca |  Romania |  Rusia |  San Marin | .svg/20px-Flag_of_Serbia_(national).svg.png){kind=small} Servia |  Slovachia |  Slovenia |  Spagna |  Svezsia |  Svizsera |  Turchia |  Ucraina |  Vatican |
| Altri tereni |
|---|
| Akrotiri e Dhekelia · Ixołe Fær Øer · Gibiltera · Jan Mayen · Ìxołe del Canal · Ixoła de Man · Svalbard |
 |
Stati membri de l'Union Europea | |
|---|
