Vèneto
Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.
| Regione del Veneto | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||
| Stato: |  Itałia |
||||||||
| Zona: | Italia nord-orientale | ||||||||
| Cavołogo: | Venezia | ||||||||
| Superficie: | 18.391,22 km² | ||||||||
| Abitanti: | 4.759.872 2006 | ||||||||
| Densità: | 258 ab./km² | ||||||||
| Province: | Bełun, Padoa, Rovigo, Trevixo, Venezsia, Verona, Vicenzsa | ||||||||
| Comuni: | Elenco dei 581 comuni | ||||||||
| Presidente: | Giancarlo Galan (Forza Italia) dal 1995 | ||||||||
 |
|||||||||
 |
|||||||||
| Sito istituzsionałe | |||||||||
El Vèneto ła xe na región itałiana carateirixà da no forte identità de le so xenti, spartìa in 7 provinzse: Venezsia, Bełun, Padoa, Rovigo, Treviso, Verona e Vicenzsa. Le lengue pi parlade in tel Veneto łe xe el Vèneto e el 'Tałian.
 |
"Il Veneto è la mia Patria. Sebbene esista una Repubblica Italiana, questa espressione astratta non è la mia Patria. Noi veneti abbiamo girato il mondo, ma la nostra Patria, quella per cui, se ci fosse da combattere, combatteremmo, è soltanto il Veneto. Quando vedo scritto all'imbocco dei ponti sul Piave fiume sacro alla Patria, mi commuovo, ma non perché penso all'Italia, bensì perché penso al Veneto."
(Goffredo Parise, Il Corriere della Sera, 7 febbraio 1982)
|
El Veneto el xe intel nord-est de l'Italia, el ga na popolazsion de 4.490.000 àneme (2001) e 'l se estende par 18.930km², co na densità de 244 ab/km².
Indice |
[modifica] Giografia
El confina a nord co l'Austria, a est col Friułi-Venezsia Julia e col Mar Adriatico, a sud co l'Emilia-Romagna e a ovest co ła Lombardia e col Trentin-Alto Adexe.
[modifica] Fiumi e laghi
El Vèneto el xe traversà da alcuni fiumi inportanti: el Po al confin co l'Emiłia-Romagna; l'Àdexe, che el pasa par Verona e vizsin de Rovigo; ła Brénta che ła pasa par Padoa, ła Piave che ła pasa par Bełun, el Bachiłion che'l pasa par Vicenzsa, el Tajamento al confin col Friul. La stratificazsion geologica del suolo de ła pianura pedemontana veneta porta łe aque soteranee a formar ła strizsa dełe risorgive al de soto de ła linea divisoria deła strada Postumia. La antiga strada romana Postumia, tipicamente retilinea, ripercore infati i caminamenti antighi che i popołi arcaizsi i gaveva segnà apunto de sora rispeto ałe pałù. El Sil che el bagna Trevixo e che el xe el terzso fiume de risorgiva de Europa el se forma prorio co łe acque de risorgiva. El so percorso segue ben distintamente la linea de contato tra i tereni ałuvionałi del nord e i tereni de argiła e arenaria de ła parte a sud de ła pianura.
Un aspeto giogràfego pi notévołe el xe sénzsa dubio ła Laguna de Venezsia. A òvest ghe xe el Łago de Garda.
[modifica] Monti
El Vèneto el xe costituìdo in gran parte da pianura, ma ghe xe anca montagne inportanti come łe Dołomiti. Al nord-ovest ghe xe łe Alpi, in particolar modo i Monti Lesini, el Pasubio, l' Altopian de Asiago e łe Dołomiti co'l giazsaro de ła Marmołada, che ła xe la zsima pi alta.
Inte ła pianura vèneta xe prexenti i pi grandi rilievi cołinari de l'intiera Pianura Padana: i Cołi Euganei, che i se erge, netamente ixołai, al sud-ovest de Padoa, seguìi, a poca distanzsa, dai Cołi Berici (al sud de Vicenzsa).
Da ricordar anca łe cołine del'Alto Trevixan, intorno a Valdobiadene e Conejan, e el Montel.
[modifica] Storia
 |
Par savérghene piesè, varda ła vóxe Storia del Veneto. |
Abità fin da ła preistoria, in prinzsipio el jera abità dai Euganei, in seguito dal popoło dei Paleoveneti.
Ła storia del Veneto ła xe łigà a queła de ła pi vasta región del Nord-Est del'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante col Mar Adriatico e tuta ła cadena de łe Alpi Orientałi, che conprende Trentin-Alto Adexe, Veneto e Friułi-Venezsia Julia.
In epoca storica a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'Inpero Roman come Regio X Venetia et Histria.
|
Par savérghene piesè, varda ła vóxe Storia de Venezsia. |
Indopo el croło de l' Inpero Roman, ła xe stada invaxa da maraje de popołi de origine barbarica (Goti, Eruli, Unni e Longobardi sta ultima invaxion ła xe descrita da Paolo Diacono inte ła só Historia Langobardorum). Tra el VI e 'lVIII secolo ghe xe stà na divixion senpre pi neta tra ła Venetia interna, soto 'l dominio longobardo e la Venetia maritima dipendente da l'inpero bizantin e da l'esarcato di Ravenna. Gran parte de łe popolazsion e le autorità rełijioxe łe se ga trasferì da łe sità de l'interno ai sentri łagunari (Grado, Torceło, Caorle, oltre che a quełe unqûo sconparse Małamoco e Civitas Nova o Heraclea). Co ła conquista longobarda de Ravena a ła metà de l'VIII secolo, el teritorio lagunar el ga acquistà na independenzsa senpre pi granda da l'inpero bizantin dal cual formalmente ła restavaa dependente. Dal trasferimento de ła sede del dux bizantin da Civitas Nova su ła teraferma, a Małamoco, inte łe ixołe lagunari (e da qua al prinsipio del VIII secolo a "Rivoalto", un quo Rialto), ga orijine ła sità de Venezsia.
Venezsia, grasie a łe fortune imense ricavàe co i só comerci maritimi e terestri co tuto el mondo che se conoseva ałora, ła xe deventada ła pi potente de łe quatro Republiche marinare de ła penixoła italica, che łe se contendéa el dominio comercial de łe rote del Mediteraneo. Espandendo el só dominio sui teritori circostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un Stato del cual i confini se ga estéxo anca pin là de quełi de l'antica regio romana.
A ła fine del XVIII secolo ła Republica, ormai in declin, ła xe stà invaxa da Napoleon Bonaparte e po' da questo pasada, dopo na serie de sacheji e de scuntri sanguinoxi (Pasque Veronesi) a l'Austria in canbio del Belgio. La xe restada cusì par zsirca 60 ani soto ła dominazsion de l'Inpero Austro-Ungarico come parte del Regno Lombardo-Veneto. La ga ciapà parte ai moti risorgimentali co ła eroica e desperada rebelion e resistenzsa de Venesia e Trevixo del 1848-1849 soto ła guida corajóxa de Daniel Manin par ła so independenzsa. Sconfita dal jeneral Radetzski, ła entra nel Regno d'Italia in seguito a ła sconfita austrìaca de Sadowa contro ła Prusia, determinante par asicurar el suceso de ła Terzsa guera de indipendenzsa italiana intel 1866.
Dal 1946 ła xe parte de ła Republica Italiana e dal 1971 el Parlamento italian ghe riconóse ai abitanti de ła Rejion Veneto ła definizsion de «popoło» co leje costituzsional (l'unica altra rejon co questa peculiarità ła xe ła Sardegna).
Anche se el Veneto xera molto poareto prima dela seconda guera mondiale, oggi el xe diventà una dele regioni più riche d'Italia grasie alo spirito de sacrificio del so popolo. Molti veneti voria eser indipendenti da Roma e dall'Italia, parchè i se vede ciavai un mucio de Schei per darli ai meridionali invece che par spenderli nela valorisasion del teritorio e dele imprese.
[modifica] Economia
In Veneto łe atività de laoro łe xe sviłupà soratuto in grupi de picołe aziende che laora magari par conto de grose inpréxe, anca multinazsionałi. Xe presenti al dì de ancuò 28 grupi de inprese ciamadi distreti o distriti (it: distretti). Eco l'elenco:
- Belun: Distreto del'ociałeria
Distreto termałe euganeo - Distreto dei arzentieri del Veneto - Distreto padovan de ła łogistega - Distreto veneto del condizsionamento e de ła refrigerazsion industriałe
Distreto itico del Delta del Po - Distreto de ła xostra
Distreto trevisan del legno-aredo - Distreto del Spor System de Montebełuna - Distreto trevisan de ła bioediłizsia - Distreto del proseco de Conejan e Valdobiàdene - Distreto veneto de łe atrezsature alberghiére
Distreto calsaturiero veneto - Distreto de ła portuałità, intermodałità e łogistega - Distreto del vèro artistico de Muran - Distreto interprovinzsałe de ła pioła cantieristica veneziana - Svilupo agroitico de ła provinzsa de Venezsia
Distreto veronexe de ła moda (tesiłe e abiłjamento) - Distreto del marmo e piére del Veneto - Distreto de ła termomecanica VeronaClima - Distreto calsaturiero veronexe - Distreto łogistego veronexe - Distreto grafico-cartario Carta Stampa - Distreto del vìn (Vinitaly l'è la fiera del vìn piassè granda d'Europa)
Distreto orafo - Distreto del packaging - Distreto del mobiłe d'arte de Basan - Distreto de ła ceramica e teracota - Distreto de ła moda (tesiłe e abiłjamento)
[modifica] Istruzion
In Vèneto ghe xe quatro istituti universitari:
- Università de Padoa
- Università Ca' Foscari de Venezsia
- Università IUAV de Venezsia
- Università de Verona
[modifica] Omeni importanti che i xe nadi in Veneto
- Giacomo Casanova, aventuriero Venezsian
- Ugo Foscolo, poeta
- Giorgio Panto, inprenditor e polìdego
- Roberto Baggio, zugador de bałon
- Carlo Goldoni, scritor de comedie
- Angelo Beolco, dito el Ruzante, scritor de comedie
- Giorgione, pitor da Casteo
- Giambattista Tiepolo, pitor Venezsian
- Antonio Vivaldi, viołinista e conpoxitor Venezsian
- Andrea Palladio, architeto e sienografo
- Marco Polo, esplorator e mercante
- Mario Rigoni Stern, scritor de Asiago
- Alessandro del Piero, zugador de balon
- Gaetano Marzotto, imprenditor in tel tesile
- Tiziano Vecellio, pitor de Pieve de Cadore, Belun
Inportante tra i santi veneti el xe Daniele Comboni (15 marzso 1831 - 10 otobre 1881) primo vescovo de l'Africa Sentrale, esploratore del Sudan, e fondatore de i misionari comboniani de Verona.
Par saverghene piasè sui fioi pi ilustri de la Republica Veneta, varda Sitadini veneti ilustri.
 |
Rejon d'Itałia |  |
|---|---|---|
 Abruzso ·  Basiłicata ·  Całabria ·  Canpania · Emiłia-Romagna ·  Friułi-Venezsia Julia ·  Łazsio ·  Łiguria ·  Łonbardia ·  Marche ·  Mołixe ·  Piemonte ·  Puglia ·  Sardegna ·  Siciłia ·  Trentin-Alto Adexe ·  Toscana ·   Onbria ·  Vałe d'Aosta ·  Vèneto |
||
