Łéngua vèneta

Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.

Veneto (Vèneto) †
Creà da:	{{{creatore}}} nel {{{anno}}}
Contesto:	{{{contesto}}}
Parlà in:	Itałia, Croazsia, Slovenia, Chipilo (Mesico), Stati de Paraná, Rio Grande do Sul e Santa Catarina (Brasil) soto el nome de Talian con influenzse portoghesi e de altri łéngoagi del nord-Italia, Tulcea (Romania)
Regioni:Rejon:	Italia nord-orientale (Veneto, Trentin orientałe, Friuli-Venezsia Giulia, Agro Pontin (Łazsio), Arborea (Sardegna) (Itałia), Istria (Slovenia e Croazsia).
Periodo:	{{{periodo}}}
Persone:	2.210.000
Clasifica:	non in top 100
Scritura:	{{{scrittura}}}
Tipołogia:	siłabica
Fiłogenexi:	Indoeuropee  Italiche   Romanze    Italooccidentali     Occidentali      Galloiberiche       Galloromanze        Galloitaliche         Veneto
Statuto ofiçiałe
Nazsion:	nessuna
Regolà da:	nesuna regolazsion uficiałe
Codexe de clasificazsion
ISO 639-1	roa (lingue romanze)
ISO 639-2	{{{iso2}}}
ISO 639-3	vec
SIL	VEC  (EN)
SIL	{{{sil2}}}
Estrato en lengoa
Dichiarazsion Universałe de i Diriti de l'Omo - Art.1 Dichiarazsion universałe dei diriti de l'Omo - Art.1 Tuti i èsari umani i nase łìbari e conpagni in dignità e diriti. Sti qua i xe dotai de raxon e de cosienzsa e i ga da agir i uni co qûeł'altri inte'n spìrito de fradełanzsa.		El Pare Nostro Dichiarazsion universałe dei diriti de l'Omo - Art.1 Tuti i èsari umani i nase łìbari e conpagni in dignità e diriti. Sti qua i xe dotai de raxon e de cosienzsa e i ga da agir i uni co qûeł'altri inte'n spìrito de fradełanzsa.
Trasliterazsion {{{traslitterazione}}}
Łengoa - Elenco de łe łengoe - Łenguìstega
Vixita ła Wikipedia [[:{{{codice}}}:|en Łéngua vèneta]]!
Vixita ła Wikipedia [[:{{{codice2}}}:|in {{{nome2}}}]]!
Vixita ła Wikipedia [[:{{{codice3}}}:|in {{{nome3}}}]]!
{{{mappa}}}
Sta paxena podaria contegnere carateri Unicode.

Ła łéngua vèneta ła xe na łéngua parlada in Tałia inte ła rejon del Veneto, inte ła provincia de Trento e inte ła xona costiera del Friul, in Croazsia łóngo łe coste de l'Istria e de ła Dalmazsia, inte'l Stato de Rio Grande do Sul (Braxil), e intel paéxe de Chìpilo (Mèsico). Ła xe riconosùa da ła Rejón del Vèneto dal 28 de marso 2007 e anca dal UNESCO cofà łéngoa minoritaria, e l'è stà mesa inte'l Łibro róso de łe łéngoe in pericoło [1].

Calche miłion de persóne łe parla vèneto.

El dì 28 de marzso del 2007 ła Łéngua Vèneta l'è stà riconosùa uficialmente dal Conséjo Regionałe del Vèneto co ła łeje su ła "tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta" votà a grandìsima majoranzsa da un mucio de partiti difarenti (trentaoto a favor, do astegnúi, nisun contrario).

El veneto vero el xe difarente da l'italian regionałe che se parla in Veneto e che xe baxà su ła strutura de l'italian. Par exenpio:

1. Veneto: Marco el xe drio rivar , Marco l'è drio rivar
2. Itałian regionałe veneto: Marco (el) sta rivando
3. Itałian standard: Marco sta arrivando

No bixogna gnanca confóndare el vèneto col venetico, na łéngua indo-europea (estinta) che se parlava in Vèneto intel 6° secoło AC.

Indice 1 Convenzsion de scritura 2 Storia de ła łéngoa vèneta 3 Łe varianzse de ła łéngoa vèneta 4 Parołe Tałiane che łe vien dal Vèneto 5 Note 6 Espresion tipiche venete 7 Ligadure esterne

[modifica] Convenzsion de scritura

No ghe xe on soło modo de scrivar in łengua veneta: varda la voxe Convenzsion de Scritura.

[modifica] Storia de ła łéngoa vèneta

Par savérghene piesè, varda ła vóxe Leteratura in lengua veneta.

De solito se dixe ke el veneto el deriva dal latin volgare parlà inte ła region, che forsi l'è stà a só olta influenzsà da un antico sostrato venetico.

Studi pi resenti i dixarisia ke el venètico e el latin łe fusie dò lengue inparentade, cuoasi dò dialeti coexistenti de ła stésa łéngoa. Par cui el veneto atuàl no'l derivarìa purpiamente dal latin o latin volgare ma el sarìa el rexultà de on proceso mucio pi conpleso e gavrìa convisù insieme al latin influenzsàndose l'un co l'altro.

Xà dal XIII secoło, quando che in Itałia el toscan no'l jera gnancora deventà ła łéngoa dominante, se pol catar dei testi in volgar che prezenta ciare afinità col vèneto de deso.

De area vèneta xe el primo framento totalmente in volgar, el Ritmo Belumat, che'l risałe al 1100 e 'l parla de ła Conquista del Castel d'Ard. Tra i primi componimenti in łéngua volgar e latin ghe xe anca l'Indovineło Veronéxe, databiłe fra ła fine de l'VIII e el scominzsio del IX secoło. Senpre databiłe al XII xe i versi d'amor de ła canzson Quando eu stava in le tu' cathene.

Durante el Doxento se asiste in Vèneto a na forte produzsion de componimenti che çerca de contentar i gusti leterari de łe clase urbane emergenti. Particołarmente interesante xe ła produzsion de ła Scoła Veronexe, primo fra tuti Giacomin da Verona, autor del poema in do parti, De Jerusalem celesti e De Babilonia civitate infernali (varda De Babilonia Civitate). De area padoana ghe xe el Lamento della Sposa Padovana o de ła Bona çilosia de autor anonimo.

Soratuto nel Rinasimento el vèneto, e specialmente ła só variante venezsiana, el ga godesto de anpia difuxion internazsional grazsie ai comerci de ła Repùblica Vèneta, deventando par un çerto periodo una de łe łéngue franche de bona parte del Mar Mediteraneo, soratuto in anbito comerciałe. Ancora deso i marinai i dòpara tante parołe de origini venete.

Nonostante questo parò el veneto non s'à mai inposto come lengua leteraria in quanto, zà nel XIII secolo, gh'è tocà confrontarse co esponenti leterari inportanti sia de origine toscana che provenzsal. A dimostrazsion de questo basta pensar che Marco Polo el ga detà a Rustichello da Pixa el Miłion siełiendo ła lengoa d'oïl, che a l'epoca l'era difuxa inte łe corte almanco quanto el latin.

Łe opere in veneto piesè significative łe xe stà scrite da autori come el Ruzante (Angelo Beolco) 'ntel XVI secoło, Giacomo Casanova e Carlo Goldoni 'ntel XVIII; nel caso de Goldoni l'uso del veneto l'è stà limità a bona parte dełe comedie teatrali, soratuto par raprexentar el popoło e ła borghexia.

Particołarmente inportante ne l'ànbito sientifico xe ła stanpa 'ntel 1478 de l'"Arte dell'abbaco", opera mejo conosùa in anbito academico come "Treviso Arithmetic". Scrita da un anonimo insegnante in łéngua Vèneta, el xe el primo testo stanpà conosùo nel mondo oçidentałe de insegnamento de l'aritmetica e de ła matematica, e uno dei primi testi sientifici stanpà de tuta Europa. L'era rivolto in particołare a l'educazsion de ła clase media e al mondo mercantiłe.

Ła difuxion de sta łéngua qua fora da l'area storica dei veneti ła se ga vù col progresivo sviłupo deła Repùblica Vèneta, che ła ło doparava come łéngua ordinaria insieme al latin e a l'itałian. Co ła fine de ła Republica, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łéngue par i ati ufiçiałi e aministrativi. Parò el só uso el ga perso progresivamente, almanco in parte, i registri leterari e aułici restando senpre come łéngua storica e natural del pòpoło, riusendo isteso a rivar a vette liriche mirabiłi con poeti come Biagio Marin de Grado. N'altro poeta inportante l'è stà el triestin Virgilio Giotti, che'l poetava in triestin e normalmente el scrivéa in itałian.

Tra łe altre opere se ricorda, tra l'altro, l'Iliade de Omero tradóta in veneto da Francesco Boaretti e in venezsian da Giacomo Casanova; l'"Inferno" de Dante Alighieri tradóto in triestin da Nereo Zeper; e infine l'opera in padoan intitołà "Dialogo de Cecco da Ronchitti da Bruzene in perpuosito de la stella Nova" che ła parla de łe nóve teorie galileiane sul sistema sołar, e che secondo çerti studioxi ła xe stà scrita da Galileo Galilei col pseudonimo de Cecco da Ronchitti (ancó se pol védarla inte ła biblioteca de l'Università de Padoa).

El progeto concepìo da Giuseppe Lombardo Radice de scrìvar e doparar testi scołastici in łéngoa nel'ànbito Veneto (come in altre region), no'l ga mìa vù atuazsion parché l'è stà fato durante el periodo fasista, int'un'epoca che el regime el vołéa invezse promóvar l'aprendimento de ła lengua itałiana reprimendo łe culture locałi, in maniera da çentrałizar ancora piasè el Stato itałian.

El 28 de marzso 2007 el Conséjo Regional del Veneto, a larghìsima majioranzsa, el ga aprovà ła Lege Regional de "Tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta" che, riciamando i prinçìpi de ła Carta Europea de łe łéngue regionałi o minoritarie e anca senzsa riconósar nisuna ufiçiałità giuridica a l'uso del vèneto, ła dà el dirito de protezsion e vałorisazsion a ła łéngua veneta, in quanto conponente esenzsial de l'identità cultural, social, storica e çiviłe del Vèneto.

I ùltimi ani, zserte dite łe ga tacà far reclan doparando el vèneto (come na famósa bira che ła gavéa Xe foresto solo el nome) o łe ga sielto de dar un "saor vèneto" a łe só reclan (come na nóva conpagnìa aerea vegnù fora co Xe senpre più grande) metendo rento calche paroła vèneta in publisità sostanzsialmente itałiane (in vèneto s·céto sarìa stà xe senpre pi/piasè grande): questo l'è probabilmente un ségno che anca i studi de màrketing i riconóse al vèneto na zserta forzsa comunicativa anca in contesti moderni tanto da poder èser sfrutà comercialmente.

Infine resentemente a Treviso ghe xe stà dei casi 'ndove che se ga deciso pa' ła prima volta de tacar insegnarghe ai putei el vèneto a scóła , pena ke se se xe resi cónto che ła łéngoa ła scomizsiava a no vègnar pi tanto parlada e conosesta da łe nove generazsion .

[modifica] Łe varianzse de ła łéngoa vèneta

Drento de ła łéngua vèneta se pol distìnguar diverse varianzse, seconda de ła xona. Vołendo far na clasificazsion, se pol catar łe seguenti varianzse prinzsipałe:

• el veneto zsentrałe o zsentro-meridional (padoan-vixentìn-połexan)
• el veneto łagunar o venesian (Laguna de Venezsia) - da ricordar in manièra particołare ła variante del cioxòto
• el veneto oriental e da mar, che ciapa drento el maranexe, el graixan, el bisiac, el triestin o zulian, l'istrian e el fiuman
• el veneto ozsidental o veronéxe
• el veneto zsentral-setentrional, che tira drento el trevixan (Marca Trevigiana) e el conełianexe
• el veneto setentrional, che comprende el bełunéxe o Belumat, i diałeti de val e pedemontani, come el feltrin.

Oltre a ste qua, ghe xe anca altre varianti piesè picinine, parlà inte łe varie comunità de Vèneti sparse in giro par el móndo (par savèrghene piesè, varda Veneti en Itałia e 'ntel mondo).

[modifica] Parołe Tałiane che łe vien dal Vèneto

Łe xe tantisime łe parole itałiane pi doparà che deriva dal Vèneto o dal Venesian. Secondo calchedun pì del 30% de łe parołe tałiane łe deriva dal Veneto, ła coaxi totałità dei termini marinari i xe de orìxine vèneta. Se pol dire che el tałian el deriva dal Toscan e dal Veneto. Xe par coesto che tuti i itałiani i capise uno che parla Vèneto ma no senpre el contrario!

• Arsenale, itałianixazsion de arsenal: ła jera ła fabrica de łe nave gestia dal stato Veneto
• Ballottaggio, ła vien da bałota, che la xera na bała picinina che ła doparava par łe ełezsion 'nte ła Republica de Venezsia^[1]
• Cantiere, itałianixazsion de cantièr, ła strutura de partensa per costruir na barca o na nave
• Ciao: deriva dal saludo veneto s-ciavo vostro che col pasar dei secoli, prima xe deventà s-ciao e la fine ciao
• Ditta: dal veneto dita, con cui in tei contrati comerciali se indicava le conpagnie comerciałi zà nominà in precedenzsa (cfr. "la sopradetta", "la suddetta" etc.)
• Giocattolo, itałianixazsion de zugàtolo: ła vecia paroła itałiana l'era "balocco"
• Imbroglio, itałianixazsion de brojo, deformasion de Broło cioè orto. De drio al Pałazso Ducale ghe jera on broło indove nava i senadori venesiani par métarse dacordo prima de łe votazsion: lori i "(in)Brojava" = "i se meteva dacordo prima de votar"

[modifica] Note

[modifica] Espresion tipiche venete

• Bauco
• Ceste (vixentin)
• Mona

[modifica] Ligadure esterne

• Manual gramaticałe xenerałe de ła łéngua vèneta e łe só varianti
• (VEC)(EN)(IT)Vocabulario online ingrexe, vèneto, taljan
• El Dizsionario de ła Łéngua Vèneta
• Configurazsion tastiera vèneta su Windows par scrìvar fazsilmente ł, zs, ó, û