Krzyż

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy symbolu. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Krzyż grecki

Krzyż (etymologicznie z łac. crux) – znak, kształt lub przedmiot w postaci dwóch linii przecinających się, na ogół pod kątem prostym (†). Jest jednym z najstarszych symboli ludzkości znanym w większości starożytnych religii. Niemal w każdym zakątku ziemi odkryto przedmioty z tym znakiem. Zazwyczaj wiązano go jakąś formą kultu sił przyrody (ogień, słońce, życie) lub kultem fallicznym.

[edytuj] Historia krzyża

Franciszkańska tauka

W Babilonie i Asyrii od ok. XVII w. p.n.e. znak krzyża był symbolem boga-słońca. Łączy się go z mistycznym znakiem tau, pierwszą literą imienia chaldejskiego boga Tammuza, która miała pierwotnie kształt X, a później T z obniżoną poprzeczką. W Egipcie niezwykle popularny był krzyż anch ("crux ansata", T z pętlą u góry), który oznaczał życie. Krzyż był też symbolem greckiego Dionizosa, babilońskiego Bela, tyryjskiego boga Dumuzi (odpowiednik Tammuza) i nordyckiego Odyna (Wodana).

Indoeuropejskie ludy Persji i Indii w starożytności stosowały krzyż, który symbolizował ogień i często przybierał formę swastyki. Do celów religijnych z krzyża korzystali także buddyści w Chinach oraz prekolumbijskie cywilizacje Azteków i Majów. Wobec znanej i dość powszechnej w różnych religiach solaryzacji bóstw naczelnych, krzyż symbolizował tego rodzaju bóstwa również w przypadku kultury łużyckiej i pomorskiej. Również Celtowie, Słowianie i ludy germańskie posługiwały się tym znakiem na długo przed rozpoczęciem się ery chrześcijańskiej.
Rzymianie posługiwali się krzyżem od najdawniejszych czasów. Juliusz Cezar umieścił ten symbol na monecie ze swoją podobizną. Podobnie uczynił w 20 roku p.n.e. Oktawian August. Rzymski bóg przyrody, Bachus, przedstawiany był niekiedy z opaską na głowie, na której widniały liczne krzyże.

Jednak największą popularność w Rzymie krzyż uzyskał w II i III wieku n.e., wraz z rozwojem kultu perskiego boga słońca Mitry. Wyznawcą boga-słońca był pogański cesarz Konstantyn Wielki (272-337), który uczynił krzyż (typu chiro w kształcie greckiej litery X z nałożoną literą P) swoim godłem i umieszczał go na monetach i sztandarach wojskowych. Konstantyn przyczynił się również do zalegalizowania chrześcijaństwa (313 r. edykt mediolański) i miał duży wpływ na rozwój tej religii (325 r. sobór nicejski), choć sam chrzest przyjął dopiero na łożu śmierci. Istnieje legenda, jakoby przed bitwą na moście mulwijskim w roku 312 ukazał mu się krzyż, na którym było napisane Hoc vince ("Tym [znakiem] zwyciężysz"). Jednak w czasie, gdy rzekomo miał tę wizję, Konstantyn był czcicielem boga-słońca, nie chrześcijaninem.

Chrześcijański krzyż w Szwajcarii

Dopiero później, gdy chrześcijaństwo zyskało status religii państwowej krzyż stał się symbolem tej religii. Nawiązano w ten sposób do dwóch pierwszych liter greckich słowa Christos (chi i ro) a następnie również do ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Wprowadzenie krzyża greckiego do chrześcijaństwa przypisuje się mnichowi egipskiemu Pachomiuszowi (rok 322 n.e.).

Według przedstawicieli kościołów chrześcijańskich, sam krzyż jako symbol chrześcijański był "znany i propagowany długo przez Konstantynem". Zwolennicy tego poglądu powołują się na następujące źródła: Pisma Tertuliana (Przeciw Marcjonowi 3:18:4; 3:19:6; 3:22:6; Apologetyk 16:7; Do pogan 1:12; Aduersus ludaeos, Cl. 0033(M), c. 13, 1. 117; O chrzcie 8; De oratione, Cl. 0007, c. 29; ), Justyna (Apologia I 60:1; Dialog z Żydem Tryfonem 40:3; 91:2; 90:4; PG 6 691, 694; Apologia I pro Christianis, PG 6,411; Apologia I 55:3-6), Orygenesa (Selecta in Ezechelem 9), Barnaby (List Barnaby 9:8; 12:2n), Klemensa Aleksandryjskiego (Kobierce, 5:34:8, 5:35:1), Irenusza (Wykłady Nauki Apostolskiej 34; Adversus haereses 2:24:4) doszukują się analogii do kształtu krzyża w różnych aspektach: od kształtu liter, przez kształt człowieka modlącego się, po podobieństwa do ptaków czy świecznika. Tertulian (Lekarstwo na ukłucie skorpiona 1; De corona 3), Hipolit Rzymski (Tradycja apostolska 42) i Orygenes (Selecta in Ezechelem 9) podkreślają znaczenie istoty czynienia znaku krzyża przez chrześcijan w codziennym życiu.

Nie ma jednak żadnych materialnych ani pisemnych pozostałości, które dowodziłyby jednoznacznie, że chrześcijanie przed czasami Konstantyna posługiwali się w sztuce symbolem krzyża lub wizerunkiem ukrzyżowania Jezusa Chrystusa.

Natomiast w wiekach późniejszych, wraz z rozwojem chrześcijaństwa symbol krzyża stał się jednym z najczęstszych motywów ornamentalnych i dekoracyjnych sztuki świata chrześcijańskiego, początkowo w sztuce sakralnej, a później także świeckiej. Pierwotnie nie przedstawiano na nich samego Chrystusa, raczej sporządzano wizerunki młodego mężczyzny trzymającego krzyż. Później dodawano jeszcze baranka. W roku 691 n.e. synod trullański postanowił, że zamiast baranka na oficjalnym krzyżu ma znajdować się popiersie młodego mężczyzny. Z czasem powstał z tego krucyfiks, czyli krzyż z podobizną zawieszonego ciała Chrystusa.

W ciągu wieków pojawiło się około 400 różnych rodzajów krzyża, m.in.: krzyż łaciński, krzyż grecki, krzyż pizański, krzyż maltański, krzyż patriarszy, krzyż jerozolimski, krzyż celtycki, krzyż św. Piotra, krzyż św. Andrzeja, krzyż papieski, krzyż kardynalski, krzyż prawosławny, krzyż pacyfistyczny i wiele innych.

Krzyż na kaplicy zboru ewangelicznego w Toruniu

Od średniowiecza krzyż jest jednym z głównych motywów w heraldyce i weksylologii, a później stał się formą wielu orderów i odznaczeń.

W kościołach chrześcijańskich a zwłaszcza w Kościele katolickim i prawosławnym krzyż jest otaczany szczególnie nabożną czcią. Wierni w jego kierunku zanoszą modlitwy, jest umieszczany w centralnym miejscu w budynkach sakralnych. W sensie mistycznym symbolizuje mękę Chrystusa. Krzyż bywa też przedmiotem dysput politycznych (krzyż w szkole, w Sejmie, w urzędach, na terenie Auschwitz). Niektóre kościoły protestanckie uznają krzyż za swój symbol, ale odrzucają jego kult, jako narzędzia zbrodni (w przeciwieństwie do chrześcijan katolików i prawosławnych, którzy krzyż traktują jako narzędzie zbawienia), na którym stracono Jezusa. Inne wyznania (np. Świadkowie Jehowy) odrzucają w ogóle symbol krzyża, jako symbol niechrześcijański, twierdząc, że Jezus umarł na palu.

[edytuj] Niektóre rodzaje krzyża

Nazwa krzyża	Opis	Wygląd
Anch	Znany także jako krzyż egipski lub klucz Nilu. W starożytnym Egipcie był powszechnie występującym symbolem życia. Symbolizował słońce wypuszczające promienie. Z czasem nadano mu łacińską nazwę crux ansata ("krzyż z rączką") i stosowano go jako element chrześcijański.
Celtycki	Czteroramienny krzyż wpisany w okrąg. Występuje na terenach niegdyś zamieszkanych przez Celtów, ale również w pozostałej części Europy. Bywa utożsamiany z przedchrześcijańskim krzyżem słonecznym.
Celtycki wysoki	Wolno stojące kamienne krzyże celtyckie, które występują na Wyspach Brytyjskich, zwłaszcza w Irlandii na cmentarzach i przy kościołach.
Chi-ro	Krzyż złożony z dwóch liter greckich X (chi) i P (ro), od których zaczyna się słowo Chrystus (Χριστος). Znany też jako Chrismon (od "monogram Chrystusa") lub krzyż Konstantyna, ponieważ ten cesarz używał symbolu chiro jako swojego godła.
Czerwony Krzyż	Jest to symbol organizacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Wywodzi się od krzyża umieszczonego na fladze Szwajcarii. Niegdyś powszechnie używany jako symbol opieki medycznej, obecnie jego użycie ogranicza się do organizacji Czerwonego Krzyża i wojskowych służb medycznych.
Grecki	Znany także jako crux immissa quadrata lub krzyż Pachomiusza. Wszystkie ramiona krzyża są równe. Jest to również jeden z najbardziej znanych symboli przedchrześcijańskich.
Hugenocki	Powstał w XVIII w. w południowej Francji jako znak wiary wyznawców kalwinizmu (hugenotów) w czasie prześladowań religijnych. Współcześnie znajduje się w logo francuskiego Kościoła ewangelicko-reformowanego; jest także używany przez organizacje i wspólnoty kalwinistyczne w różnych krajach świata.
Jerozolimski	Jeden z najstarszych symboli chrześcijaństwa. Symbol Ziemi Świętej. Symbolizuje 5 ran Jezusa. Istnieją także inne interpretacje, np. cztery strony świata (małe krzyże) odkupione przez śmierć krzyżową Chrystusa (duży krzyż). W Cesarstwie Bizantyjskim i pierwotnym chrześcijaństwie był niejednokrotnie wpisywany w koło, które miało reprezentować wszechświat. Krzyż Chrystusa spinałby wtedy ekstremalnie oddalone od siebie niebo i ziemię, ludy i kraje. W czasie wypraw krzyżowych być może oznaczał cztery ważniejsze kraje katolickie biorące udział w wyprawach: Francję, Niemcy, ????? i Anglię. Krzyż bywa też nazywany kosmicznym. Dzisiaj używany jest jako oficjalny symbol Kustodii Ziemi Świętej.
Liliowy	Krzyż liliowy powstał z połączenia krzyża greckiego i majuskuły M, oznaczającej imię Maryi. Był symbolem hiszpańskich zakonów rycerskich z Alcantary (zielony) i Calatravy (czerwony).
Lotaryński	Zwany też litewskim lub jagiellońskim. Używany w heraldyce. Przypomina krzyż patriarchalny, ale zazwyczaj jego poprzeczne ramiona są bardziej rozstawione w górę i w dół. Używany również jako symbol opieki nad chorymi na gruźlicę.
Łaciński	Znany też jako krzyż chrześcijański lub crux ordinaria (krzyż zwykły). Jest to najbardziej znany symbol chrześcijaństwa, utożsamiany w kulturze Zachodu z narzędziem, na którym ukrzyżowano Chrystusa.
Maltański	Używany przez Joannitów. Obecnie używają go także różne organizacje charytatywne oraz Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa
Marynarski	Jest to stylizowany krzyż z połączony z kotwicą okrętową. Zwany krzyżem św. Klemensa.
Patriarchalny	Przypomina tradycyjny krzyż łaciński z jedną dodatkową, niedużą poprzeczką powyżej. Używali go patriarchowie i arcybiskupi we wczesnym okresie chrześcijaństwa. Od niego bezpośrednio wywodzi się krzyż prawosławny, któremu dodano jeszcze jedną ukośną poprzeczkę poniżej oraz krzyż papieski z dodatkową poprzeczką u góry. Czasem utożsamia się go z krzyżem lotaryńskim.
Papieski	Forma krzyża patriarchalnego z jeszcze jedną niedużą poprzeczką u góry. Trzy poprzeczki krzyża reprezentują potrójną rolę papieża w Kościele katolickim jako Biskupa Rzymu, Patriarchy Zachodu i Następcy Św. Piotra.
Prawosławny	Używany przez prawosławne Kościoły chrześcijańskie. Na Zachodzie zwany czasem krzyżem słowiańskim. Górna poprzeczka symbolizuje tabliczkę nad głową Chrystusa, środkowa belkę, do której przybito jego ręce a dolna podpórkę na nogi. Podpórka zwrócona jest w górę w kierunku "dobrego łotra" i wskazuje mu niebo a "złemu łotrowi" piekło. Wywodzi się z krzyża patriarchalnego.
Ręce Boga	Pogański symbol używany m.in. przez Wandalów i Słowian.
Skandynawski	Używany w weksylologii jako główny element flag państw skandynawskich. Znany też jako krzyż nordycki.
Słoneczny	Zany też jako krąg słoneczny lub krzyż Odyna, ponieważ w mitologii skandynawskiej Odyn (Wodan) symbolizowany był przez krzyż wpisany w okrąg. Jeden z najstarszych symboli solarnych Indoeuropejczyków - powszechnie występujący u Celtów (od niego wywodzi się bezpośrednio krzyż celtycki).
Swastyka	Starodawny symbol oznaczający ogień lub słońce. Występujący w wielu rejonach świata, szczególnie rozpowszechniony zwłaszcza w hinduizmie, buddyzmie. Po roku 1933 na Zachodzie kojarzony zazwyczaj z nazizmem.
Św. Andrzeja	W kształcie litery X. Używany w narodowej fladze Szkocji. Zwany też krzyżem granicznym (ponieważ Rzymianie używali go jako bariery) lub crux decussata.
Św. Jerzego	Używany w narodowej fladze Anglii
Św. Piotra	Odwrócony do góry nogami krzyż łaciński. Według legendy w ten sposób został ukrzyżowany św. Piotr. Współcześnie kojarzony z satanizmem.
Tau	Wywodzi się od litery T (tau), w pierwotnych alfabetach zachodniosemickich zapisywanej jako X. Znany też jako krzyż egipski, crux commissa lub krzyż św. Antoniego. Dzisiaj używany powszechnie przez franciszkanów.
Krzyż Nerona	Św. Piotr został ukrzyżowany w rzymskim ogrodzie cesarza Nerona w 67 roku po narodzeniu Chrystusa. Odwrócony krzyż , zwany krzyżem Nerona , został zaadaptowany w wiekach średnich przez satanistów jako jeden z ich symboli. Współcześnie wpisany w okrąg funkcjonuje jako symbol pacyfizmu (logotyp zakazu używania bomb).

[edytuj] Literatura

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom. 6, str. 249
Wacław Korabiewicz Śladami amuletu
Alexander Hislop Dwa Babilony, rozdz. Znak krzyża
Mirosław Pęczak Oś świata, drzewo życia - historia krzyża od magii do polityki - Polityka, nr 34, 22 sierpnia 1998
Emanuele Testa Il simbolismo dei Giudeo-Cristiani, Franciscan Printing Press, Jerusalem 1962 (dodruk 1982)