Chrzanów

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Współrzędne: 50°08' N 19°24' E50.1333333 19.4 (Chrzanów)

Chrzanów


Herb Chrzanowa	Flaga Chrzanowa

Gmina
- rodzaj

Chrzanów (powiat chrzanowski)
miejsko-wiejska

Założono

XII wiek (?)

38,31 km²

Położenie

50° 08' N
19° 24' E

Wysokość

ok. 280 m n.p.m.

Liczba mieszkańców (2007)
- liczba ludności
- gęstość

39 594
1033,5 os./km²

Strefa numeracyjna
(do 2005)

(+48) 32

Kod pocztowy

32-500 do 32-503

Tablice rejestracyjne

KCH

Położenie na mapie Polski

Chrzanów

TERC10
(TERYT)

2121503034

Miasta partnerskie

Harnes

Nyékládháza

Iwano-Frankowsk

Urząd miejski³

al. Henryka 20
32-500 Chrzanów
tel. 32 623-39-39; faks 32 623-37-86

Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Strona internetowa miasta

Chrzanów to miasto w woj. małopolskim, w powiecie chrzanowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chrzanów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. katowickiego. Wchodzi w skład Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.

Geograficznie położone jest nad rzeką Chechło (dopływ Wisły), na pograniczu Wyżyny Śląskiej oraz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Przez Chrzanów przebiega płatny^[1] odcinek autostrady A4, łączący Katowice i Kraków.

Według danych z 30 czerwca 2007, miasto miało 39 594 mieszkańców.

[edytuj] Geografia

[edytuj] Ukształtowanie terenu

Chrzanów jest położony na niewielkim grzbiecie jurajskim; grzbiet ten łączy Garb Tenczyński z pozostałą częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i jednocześnie oddziela od siebie niecki: chrzanowsko-dulowską (część Rowu Krzeszowickiego) i chrzanowską zachodnią. Grzbiet przecina dolina Chechła. Na północ, wschód i południe od miasta występują tereny podmokłe.

[edytuj] Części miasta

Miasto Chrzanów dzieli się administracyjnie na dziesięć^[2] jednostek pomocniczych:

Osiedla w Chrzanowie

Osiedle Borowiec
Osiedle Kąty
Osiedle Kościelec
Osiedle Młodości (potocznie: Południe)
Osiedle Niepodległości (w tym osiedle Trzebińska)
Osiedle Północ–Tysiąclecie
Osiedle Rospontowa (w tym osiedle Fablok)
Osiedle Stara Huta
Osiedle Stella
Osiedle Śródmieście

Kąty, Stara Huta, Borowiec i Kościelec stanowią typowo willowe części miasta, w pozostałych osiedlach dominuje budownictwo wielorodzinne. W całej gminie Chrzanów poza wymienionymi jednostkami funkcjonuje także sześć sołectw.

[edytuj] Historia

[edytuj] Nazwa miasta

Według hipotezy historyków^[3] nazwa miasta pochodzi od Chrzana, legendarnego założyciela grodu (późniejszej kasztelanii) z czasów poprzedzających powstanie państwa polskiego. Nie są jednak znane żadne historyczne dokumenty na potwierdzenie tej legendy.

[edytuj] Dzieje miasta

Kościół pw. św. Mikołaja

Pierwsze wzmianki o kasztelanii chrzanowskiej sięgają XII wieku. Prawa miejskie Chrzanów uzyskał w XIV wieku (niektóre źródła^[4] podają rok 1393, opierając się na wzmiance sądowej z tegoż roku o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego). Chrzanów był miastem otwartym, pozbawionym murów, ale położenie wśród lasów i grzęzawisk sprzyjało obronności. Aż do II wojny światowej miasto pozostawało w rękach prywatnych. Pierwszymi właścicielami byli Ligęzowie, a ostatnimi - Loewenfeldowie (główna ulica spacerowa miasta - Aleja Henryka - nosi imię Henryka Loewenfelda).

Plac Tysiąclecia

W latach 1809-1815 Chrzanów należał do Księstwa Warszawskiego (do którego nawiązuje herb miasta), a po kongresie wiedeńskim stał się częścią Rzeczypospolitej Krakowskiej. W latach 1846-1918 Chrzanów był częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego podległego Królestwu Galicji w cesarstwie austriackim. W 20-leciu międzywojennym miasto znajdowało się w województwie krakowskim.

Z nastaniem okupacji niemieckiej Chrzanów wraz z położonym na zachód Górnym Śląskiem wcielono w listopadzie 1939 do III Rzeszy (pod zmienioną nazwą Krenau). Zamieszkująca w Chrzanowie ludność żydowska, stanowiąca przed wojną około 50% populacji miasta, została wymordowana, głównie w pobliskim obozie w Auschwitz. Okupacja miasta zakończyła się 24 stycznia 1945 wraz z wkroczeniem wojsk II frontu ukraińskiego Armii Czerwonej.

W powojennej Polsce Chrzanów stał się siedzibą należącego do województwa krakowskiego powiatu, obejmującego także miasta Jaworzno, Trzebinia, Krzeszowice, Chełmek, Jeleń oraz okoliczne obszary wiejskie. Teren ówczesnego powiatu, do dziś nazywany Ziemią Chrzanowską, został wskutek reformy administracyjnej z roku 1975 podzielony między województwa: katowickie (w którym znalazły się miasta Chrzanów, Trzebinia, Libiąż, Jeleń i Jaworzno), krakowskie (Krzeszowice i Alwernia) oraz bielskie (Chełmek). Mimo silnego oddziaływania Górnego Śląska chrzanowianie zachowali poczucie więzi z Krakowem.

[edytuj] Współczesność

Od roku 1999 Chrzanów znajduje się w województwie małopolskim i stanowi siedzibę powiatu, obejmującego także miasta Trzebinia, Libiąż i Alwernia oraz gminę Babice.

Burmistrzowie Chrzanowa:

Wojciech Sala, 1990-1991
Aleksander Grzybowski, 1991-1998
Andrzej Zieliński, 1998-2002
Ryszard Kosowski, od 2002

[edytuj] Ludność

[edytuj] Statystyka

Miasto Chrzanów jest siedzibą i jednocześnie częścią miejsko-wiejskiej gminy Chrzanów. Mieszkańcy miasta stanowią około 80% mieszkańców gminy.

Struktura ludności^[5]

Miasto Chrzanów stan na 30.06.2006	Ogółem	Mężczyźni	Kobiety
Łączna liczba ludności	39 797	18 973	20 824
Wiek przedprodukcyjny	6 845	3 492	3 353
Wiek produkcyjny	26 463	13 372	13 091
Wiek poprodukcyjny	6 489	2 109	4 380

Zmiany liczby ludności^[5]

Stan na:	31.08.1939	24.01.1945	31.12.1966	31.12.1970	31.12.1978	31.12.1982	31.12.1985	31.12.1995
Liczba mieszkańców	21,5 tys.^[6]	13,5 tys.^[6]	23,6 tys.	28,6 tys.	33,4 tys.	36,2 tys.	38,4 tys.	42,1 tys.
Stan na:	31.12.2001	31.12.2003	31.12.2004	31.12.2005	30.06.2006	31.12.2006	30.06.2007
Liczba mieszkańców	40 880	40 425	40 203	39 944	39 797	39 704	39 594

[edytuj] Cabani

Cmentarz żydowski w Chrzanowie

Od XIII wieku Chrzanów i okoliczne miejscowości zamieszkiwała ludność napływowa zajmująca się pasterstwem i hodowlą bydła nazywana cabanami. Wywodziła ona swoje pochodzenie od pasterzy (czabanów), którzy przybyli na ziemie Małopolski wraz z nazjazdem Tatarów w 1241 roku. Społeczność ta z czasem przyjeła osiadły tryb życia i zasymilowała się z Polakami. Zachowała jednak do XX wieku pewne swoje tradycje i utrzymywała własną odrębność kulturową.

Ze społeczności cabanów wywodzą się znane chrzanowskie rody, m.in. Balisiowie, Oczkowscy, Palkowie.

Obecnie cabanami nazywa się często - w tonie humorystycznym - wszystkich mieszkańców Chrzanowa, a za najbardziej znaną regionalną potrawę uchodzą ziemniaki po cabańsku^[7].

[edytuj] Mniejszości narodowe

Śródmieście Chrzanowa zamieszkuje duża społeczność Romów.
Przed II wojną światową około 50% mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Z inicjatywy środowisk żydowskich w latach 2005-2007 dokonano renowacji i uporządkowania znajdującego się w mieście cmentarza żydowskiego.

[edytuj] Kościoły i związki wyznaniowe

Zasięg parafii katolickich w Chrzanowie

W Chrzanowie funkcjonuje sześć następujących parafii rzymskokatolickich należących do dekanatu chrzanowskiego archidiecezji krakowskiej^[8]:

Miłosierdzia Bożego (Kąty; 1,5 tys. parafian)
parafia św. Jana Chrzciciela (Kościelec; 4,9 tys. parafian)
MB Różańcowej (Os. Północ; 15,5 tys. parafian)
parafia św. Mikołaja (Śródmieście; 10,4 tys. parafian)
Świętej Rodziny (Os. Młodości; 7 tys. parafian)
parafia MB Ostrobramskiej (Rospontowa; 2,8 tys. parafian)

Swoich wyznawców i miejsca kultu w Chrzanowie mają również:

[edytuj] Gospodarka

[edytuj] Uwarunkowania

Rynek w Chrzanowie

U początków swojego istnienia Chrzanów był przede wszystkim miastem kupieckim. Od XVIII wieku w dziedzinie handlu prym wiedli zamieszkujący w mieście Żydzi. Rozwój przemysłu i handlu nastąpił wraz z uruchomieniem w roku 1847 linii kolejowej, łączącej Kraków z Wiedniem, co umożliwiło transport wydobywanych w okolicy rud cynku i ołowiu.

W odrodzonej II Rzeczypospolitej miasto rozwinęło się jako ośrodek produkcji lokomotyw i maszyn (w 1920 roku powstała tu pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce - Fablok ). Wkrótce powstały także Zakłady Materiałów Ogniotrwałych Stella. Obydwa te zakłady funkcjonują do dziś. W roku 1930 zatopienie kopalni Matylda zakończyło natomiast okres wydobycia rud cynku i ołowiu.

Po II wojnie światowej w Chrzanowie rozwinął się przemysł spożywczy (powstały m.in. zakłady mięsne, mleczarnia i chłodnia) oraz produkcja materiałów budowlanych.

Od czasu transformacji ustrojowej w Polsce, wskutek znacznej redukcji zatrudnienia w sektorze przemysłowym w latach 90. XX wieku, znaczna część mieszkańców Chrzanowa trudni się handlem detalicznym. Miasto stało się lokalnym centrum handlu, także dla mieszkańców Trzebini, Libiąża czy południowych części Jaworzna.

[edytuj] Inwestycje

W Chrzanowie swoje sklepy zlokalizowało kilka dużych sieci handlowych (m. in. Tesco, Carrefour, Albert, Lidl). Otwarto kilka galerii handlowych, największa z nich (licząca ok. 20 sklepów) to Centrum Handlowe "MAX". Na istniejących terenach przemysłowych swoje fabryki otwarły m.in. norweski koncern Hydro i niemiecka grupa Seppeler ponadto Zakłady Mięsne "UNIMIĘS". Wybudowano nową fabrykę akcesoriów samochodowych Valeo, zlokalizowaną przy autostradzie A4.

Zgodnie z porozumieniem^[9] podpisanym 27 września 2007 przez Burmistrza Miasta Chrzanowa oraz Instytut Prawa Spółek i Inwestycji Zagranicznych w Krakowie reprezentujący zagranicznego inwestora, planowane jest zagospodarowanie terenów położonych na północ od autostrady A4 (w sąsiedztwie Balina) o powierzchni ok. 400 ha, między innymi poprzez budowę nowego, dużego osiedla mieszkaniowego. Na przeszkodzie tym planom stoi znaczne rozdrobnienie własności gruntów na tych terenach (obejmujących ok. 1800 prywatnych działek).

[edytuj] Transport

Szlaki drogowe i kolejowe w Chrzanowie

[edytuj] Kolej

Przez Chrzanów przebiega linia kolejowa Trzebinia - Zebrzydowice. Dzięki temu miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe z Krakowem (kursy obsługiwane przez EZT EN57 i EN71). Z Chrzanowa pociągiem można się również dostać do Żyliny oraz Wisły. Duży ruch pociągów towarowych, w dużej części z libiąskiej Kopalni Węgla Kamiennego "Janina".

W mieście znajduje się stacja Chrzanów oraz przystanek osobowy Chrzanów Śródmieście, który ze względu na lokalizację blisko centrum cieszy się większą popularnością wśród podróżnych.

Przez Chrzanów przebiega zamknięta obecnie dla ruchu osobowego linia Jaworzno Szczakowa - Bolęcin, (na odcinku Jaworzno - Chrzanów została rozebrana w roku 1985) obecnie wykorzystywana jedynie przez Kopalnię i Prażalnię Dolomitu "Żelatowa". PKP nie ma w planach przywrócenia tam ruchu osobowego, który został tam zamknięty w roku 1995, a w roku 2001 zdjęto sieć trakcyjną.

[edytuj] Transport drogowy

W obrębie Chrzanowa znajdują się trzy bezpośrednie zjazdy na autostradę A4 E40 . Dzięki temu Chrzanów posiada szybkie połączenie drogowe z Krakowem, Katowicami i dalej Wrocławiem.

Przez miasto przebiega również alternatywna wobec autostrady droga krajowa 79 .

W Chrzanowie swój początek mają drogi wojewódzkie: 933 przez Oświęcim, Pszczynę, Wodzisław Śląski, Jastrzębie-Zdrój do Rzuchowa oraz 781 przez Babice, Zator, Andrychów do Łękawicy.

[edytuj] Komunikacja zbiorowa

Większość linii komunikacji miejskiej na terenie Chrzanowa i sąsiednich gmin jest obsługiwana na zlecenie Związku Komunalnego "Komunikacja Międzygminna" w Chrzanowie (współtworzonego przez gminy: Chrzanów, Libiąż i Trzebinia) przez różne firmy przewozowe (głównie Transgór Mysłowice - zakład nr 2 w Trzebini). Do 31 grudnia 1999 w skład ZKKM wchodziło również miasto Jaworzno, gdzie obecnie przewozy realizuje niezależnie przedsiębiorstwo PKM Jaworzno.

Ponadlokalny transport samochodowy dla mieszkańców Chrzanowa i okolic zapewniają ZKKM Chrzanów (linia "K" w kierunku Krakowa), PKM Jaworzno (linie w kierunku Katowic), PKS Kraków, a także minibusy przewoźników prywatnych, takich jak POL-BUS, Stan-BUS, Jawor-Trans. Funkcjonujące przez wiele lat przedsiębiorstwo PKS Chrzanów zakończyło działalność w roku 2006.

[edytuj] Atrakcje

Muzeum w Chrzanowie

[edytuj] Zabytki

Budowle z początków istnienia Chrzanowa - a także późniejsze, lecz wzniesione z drewna, jak ratusz miejski - nie zachowały się do dzisiejszych czasów. Zniszczeniom wojennym i późniejszej rozbiórce uległy również synagogi. Zachowały się kościoły i śródmiejskie kamienice. W centrum miasta warte odwiedzenia są: kościół pw. Św. Mikołaja, Rynek (przebudowany i odnowiony w latach 2004-2005), Plac Tysiąclecia, Park Miejski, Aleja Henryka. Warto odwiedzić Muzeum w Chrzanowie (budynek główny na terenie parku oraz tzw. Dom Urbańczyka przy Alei Henryka), a także kościół pw. Św. Jana Chrzciciela w Kościelcu.

Na terenie sołectw do ciekawszych obiektów można zaliczyć kościół pw. Podwyższenia Krzyża Św. oraz Pałacyk (obecnie Dom Pomocy Społecznej) w Płazie. Dość znany jest w Polsce napis na zegarze, znajdującym się przy jednym ze skrzyżowań w Płazie, głoszący: Jedna z tych godzin będzie twą ostatnią.

Kryta pływalnia

W sąsiedniej gminie Babice zlokalizowane są, należące do Muzeum w Chrzanowie, największe atrakcje okolicy: zakonserwowane ruiny zamku Lipowiec oraz bogaty skansen - Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie.

[edytuj] Kultura i rozrywka

W centrum miasta zlokalizowany jest dom kultury (Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji), pełniący także funkcję jedynego kina w Chrzanowie. Funkcjonuje Miejska Biblioteka Publiczna z filiami dla dzieci i młodzieży.

Corocznie w czerwcu organizowane są Dni Chrzanowa, obejmujące szereg imprez kulturalnych, sportowych i rozrywkowych.

[edytuj] Sport

W Chrzanowie działają kluby sportowe: MTS Chrzanów (I Liga Piłki Ręcznej), Fablok (piłkarski), Orły, Sokół. Swą siedzibę ma tu również Chrzanowska Akadamia Ju_Jitsu, a filie grupa Mundo Capoeira. Znajdują się tu także: kryty basen kąpielowy i niewielki odkryty basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa.

[edytuj] Rekreacja

Chrzanów i okolice bogate są w atrakcyjne pod względem rekreacyjnym tereny leśne, z wytyczonymi szlakami pieszymi i rowerowymi. Urozmaicone i interesujące są budowa geologiczna oraz ukształtowanie terenu. W sąsiedztwie miasta znajduje się rekreacyjny zalew Chechło. Pośród należących do miasta obszarów leśnych znajduje się duży zbiornik dla wędkarzy Groble oraz prowadzony przez zakonników ośrodek rekolekcyjny.

Chrzanów posiada dwa hotele. Baza agroturystyczna nie jest rozwinięta.

[edytuj] Edukacja

Chrzanów posiada dwa licea ogólnokształcące, zespoły szkół technicznych i zawodowych, cztery gimnazja i siedem szkół podstawowych (w tym jedną specjalną), szkołę muzyczną, a także niepubliczną Wyższą Szkołę Przedsiębiorczości i Marketingu oraz społeczny koledż dla absolwentów szkół średnich.

[edytuj] Media

Do tytułów prasy lokalnej należą: Tygodnik Ziemi Chrzanowskiej "Przełom", dwumiesięcznik "Kronika Chrzanowska", Magazyn Reklamowy "Żółty Jeż" (bezpłatny), a także lokalny dodatek do Gazety Krakowskiej.

Radio Kraków posiada w Chrzanowie studio terenowe.

Chrzanowska Telewizja Lokalna produkuje audycje dostępne do oglądania w telewizjach kablowych oraz na stronie internetowej miasta.