Wolne Miasto Gdańsk

Z Wikipedii

Wolne Miasto Gdańsk (pl.) Freie Stadt Danzig (niem.)
← 1920-1939 →
Flaga Gdańska Godło Gdańska
Hymn: Für Danzig
Stolica	Gdańsk
Ostatnia głowa państwa	Staatsoberhaupt Albert Forster
Status terytorium	republika, terytorium pod protektoratemLigi Narodów formalnie zależne w pewnych kwestiach (np. polityka zagraniczna) również od Polski
Powierzchnia  • całkowita	1893 km²
Liczba ludności (1934)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	408 000 215 osób/km²
Jednostka monetarna	gulden gdański
Data powstania	15 listopada 1920
Data likwidacji	de facto 1 września 1939, de iure WMG nadal istnieje
Religia dominująca	Protestantyzm
Strefa czasowa	UTC +1 - zima +2
Kod samochodowy	DA

Wolne Miasto Gdańsk w okresie międzywojennym (niem. Freie Stadt Danzig) było autonomicznym miastem-państwem pod ochroną (protection) Ligi Narodów. Zostało utworzone 15 listopada 1920 na mocy ustaleń traktatu pokojowego kończącego I wojnę światową.

Spis treści 1 Geneza 2 Podstawa prawna istnienia 3 Terytorium 4 Ludność 5 System prawny i stosunki zewnętrzne 6 Gospodarka 7 Położenie ludności polskiej w Gdańsku 8 Wolne Miasto pretekstem wybuchu II wojny światowej 9 Sytuacja polityczna i prawna Gdańska po 1945 roku 10 Przynależność polityczna WMG A.D. 2008. Kontrowersje 11 Przypisy 12 Zobacz też 13 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geneza

[edytuj] Podstawa prawna istnienia

Wolnego Miasta dotyczyły art. od 100 do 108 Traktatu Wersalskiego^[1], który w art. 100 określał przyszłe granice Wolnego Miasta Gdańska, a w art. 105 ustanawiał obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych.

[edytuj] Terytorium

W skład Wolnego Miasta wszedł powiat grodzki Gdańsk oraz większe części ówczesnych powiatów: Gdańsk-Wyżyny i Gdańsk-Niziny, jak również niewielkie fragmenty powiatów wejherowskiego (Sopot, który stał się po 1920 roku samodzielnym powiatem miejskim), tczewskiego, elbląskiego, malborskiego, kościerskiego i kartuskiego.

Po 1920 roku Wolne Miasto dzieliło się na następujące jednostki administracyjne:

• Powiaty miejskie (Stadtkreise)
  • Gdańsk
  • Sopot

• Powiaty ziemskie (Landkreise)
  • Gdańsk-Niziny
  • Gdańsk-Wyżyny
  • Wielkie Żuławy (z siedzibą w Nowym Dworze Gdańskim)

24 grudnia 1920 roku nastąpiła niewielka korekta granic Wolnego Miasta polegająca na ponownym włączeniu do Niemiec (do powiatu elbląskiego) z obszaru ówczesnej gminy Przebrno miejscowości Kępiny Wielkie i majątku Wężowiec.

Tak skonstruowane Wolne Miasto obejmowało powierzchnię 1893 km² (wyłączając wody portowe).

[edytuj] Ludność

408 tys. mieszkańców (1934), ilościowo przeważała ludność niemiecka, Polacy stanowili wg różnych szacunków od 3 do 11% obywateli.

Wg niemieckiego spisu narodowego z 1910 roku na terenach przyszłego Wolnego Miasta stosunki ludnościowe układały się następująco: 10,9 tys. mieszkańców podało język polski lub kaszubski jako ojczysty, co stanowiło 3,4% ogółu. Najwięcej Polaków zamieszkiwało powiat Gdańskie Wyżyny (4,4 tys. - 7,6%), miasto Sopot (1,4 tys. - 9,5%), Wielkie Żuławy (1,2 tys. - 2,8%) oraz Gdańsk (3,6 tys. - 2,1%). Najmniej ludności polskojęzycznej zamieszkiwało zachodnie części ówczesnych powiatów malborskiego i elbląskiego (275 osób - 0,9%).

Wg szacunków Andrzeja Drzycimskiego Polacy stanowili w 1923 roku w samym Gdańsku 15% ludności, w Sopocie 29,5%, w powiecie Gdańskie Wyżyny - 30%, zaś w powiatach Niziny i Wielkie Żuławy nie więcej jak 5%^{[potrzebne źródło]}.

Najwięcej Polaków zamieszkiwało tereny przyległego do granic RP powiatu Gdańskie Wyżyny, w szczególności ówczesne gminy Trąbki Wielkie, Kleszczewo, Postołowo, Ełganowo i Czerniewo. W wyborach samorządowych z grudnia 1919 roku w ww. okręgach na polskie listy padło ca. 70% ważnych głosów.

Na prawym brzegu Wisły Polacy stanowili znikomą mniejszość - dominowali jedynie w gminie Piekło.

Spis wyznaniowy z 31 sierpnia 1924 roku wykazał na terenie Wolnego Miasta ponad 130 tys. katolików, przy 260 tys. protestantów. Ludność wyznania mojżeszowego stanowiła ok. 8-11 tys. mieszkańców.

[edytuj] System prawny i stosunki zewnętrzne

Wolne Miasto Gdańsk miało własną konstytucję, hymn, parlament (Volkstag), będący organem ustawodawczym, oraz Senat, reprezentujący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były jednakże w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz Ligi Narodów (której reprezentantem na terenie WMG był Wysoki Komisarz) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej (Wolne Miasto Gdańsk - zgodnie z postanowieniami Konwencji Paryskiej - używało tytulatury "Polski Przedstawiciel Dyplomatyczny"). Językiem urzędowym był język niemiecki. Lecz dokumenty wysyłane do Polaków i Kaszubów zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na polski.

9 listopada 1920 została podpisana konwencja polsko-niemiecka znana jako Konwencja Paryska. Zgodnie z poczynionymi w niej ustaleniami Polska odpowiadała za prowadzenie spraw zagranicznych i ochronę interesów obywateli Wolnego Miasta Gdańska za granicą, prowadzenie kontroli zawieranych umów międzynarodowych oraz rejestr statków pływających pod gdańską banderą. Terytorium Wolnego Miasta zostało włączone do polskiego obszaru celnego. Polska miała zapewnione prawo do bezpośredniego eksportu i importu towarów przez port gdański, posiadania własnej służby pocztowej, telefonicznej i telegraficznej. Uprawnienia te były bojkotowane przez władze Wolnego Miasta Gdańska, które m. in. sprzeciwiały się osiedlaniu Polaków na jego terenie, jednocześnie nie czyniąc w tym względzie przeszkód Niemcom, utrudniały zakładanie polskich firm, przedsiębiorstw oraz towarzystw handlowych, przywóz towarów polskich, zatrudnianie obywateli Polskich i nabywanie nieruchomości. W 1924 Polska otrzymała zgodę Ligi Narodów na założenie wojskowej składnicy tranzytowej i utrzymywanie załogi wojskowej do ochrony składnicy na półwyspie Westerplatte. W 1930 senat, powołując się na korzystne orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, odebrał Polsce prawo do stacjonowania jej okrętów wojennych w porcie gdańskim. W 1932 stało się to powodem poważnego kryzysu, gdy polski okręt ORP Wicher wymusił prawo do obecności Marynarki Wojennej RP w tym porcie.

[edytuj] Gospodarka

Wolne Miasto Gdańsk znajdując się w obrębie granicy celnej II Rzeczypospolitej pozostawało jednocześnie - zgodnie z konwencją polsko-gdańską - poza zasięgiem terytorialnym polskich służb podatkowych. Dla rezydentów Wolnego Miasta Gdańska tworzyło to de facto strefę wolnocłową ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu.

Na grafice ostatni banknot Wolnego Miasta Gdańska wprowadzony do obiegu przed II wojną światową. Na banknocie elewacja Dworu Artusa w Gdańsku. Po aneksji Wolnego Miasta przez III Rzeszę proklamowanej 1 września 1939 w czasie agresji Niemiec na Polskę Albert Forster w trybie dekretu zlikwidował Bank Gdański, władze Rzeszy wprowadziły walutę markową. Ostateczny termin wymiany banknotów i monet guldenowych wg kursu 1 gulden gdański = 0,70 Reichsmarki wyznaczono do 15 października 1939. Parytet do 31 sierpnia 1939: złoty polski (któremu gulden był równoważny) = 0,52 Reichsmarki przy pełnej zewnętrznej wymienialności walutowej (w przeciwieństwie do Reichsmarki).

[edytuj] Położenie ludności polskiej w Gdańsku

W 1933 powstał Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku.

Dla Polaków utworzono także specjalne szkoły "mniejszościowe", utrzymywane przez Senat Wolnego Miasta Gdańska, które stały na bardzo niskim poziomie, m. in. na skutek niskiego poziomu finansowania z budżetu miasta. W odpowiedzi na to Polacy utworzyli własne szkolnictwo, powołując 26 listopada 1921 Macierz Szkolną w Gdańsku.

[edytuj] Wolne Miasto pretekstem wybuchu II wojny światowej

Po dojściu narodowych socjalistów do władzy w 1933, NSDAP zyskała istotny wpływ na Senat, który zaczął coraz bardziej ograniczać gwarantowane Polsce przez Ligę Narodów uprawnienia. Skutkiem tego było nasilenie antypolskich prowokacji, likwidacja opozycyjnych wobec NSDAP partii politycznych i represje wymierzone w gdańskich Żydów. W 1938 władzę w Wolnym Mieście Gdańsku faktycznie przejęła NSDAP, co nasiliło hitleryzację tego miasta, forsowaną przez czołowych działaczy narodowosocjalistycznych, m.in. Alberta Forstera. Otwarcie organizowano hitlerowskie bojówki paramilitarne i szkolono je.

Sprawa Wolnego Miasta Gdańska, obok konfliktu wokół tzw. korytarza polskiego, stała się koronnym pretekstem do napaści na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej.

1 września 1939 Niemcy dokonały agresji na Polskę, atakiem na składnicę wojskową na Westerplatte i Pocztę Polską w Gdańsku, ogłaszając włączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy (Carl Jacob Burckhardt, Wysoki Komisarz Ligi Narodów, dostał 2 godziny na opuszczenie terenu miasta), przystępując do likwidacji instytucji polskich na jego terenie. W następstwie doszło do represji wobec ludności polskiej, licznych aresztowań i rozstrzeliwania Polaków w masowych egzekucjach m. in. w Piaśnicy Wielkiej. Dla Polaków już 2 września 1939 utworzono obóz koncentracyjny w Stutthof, gdzie wysyłano w celu eksterminacji przedstawicieli polskiej inteligencji (m. in. aktywnych uczestników życia społecznego, gospodarczego, działaczy i członków polskich organizacji). Obóz w Stutthof od 1941 stał się także miejscem kaźni Żydów i przedstawicieli innych narodowości. W wyniku wojny Wolne Miasto Gdańsk przeszło pod administrację prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie.

[edytuj] Sytuacja polityczna i prawna Gdańska po 1945 roku

Teren Wolnego Miasta Gdańska został dekretem z 30 marca 1945 ^[2] przyłączony do województwa gdańskiego, a ustawą z dnia 11 stycznia 1949 ^[3] razem z poniemieckimi ziemiami scalony z nową polską administracją państwową, do czego przesłanką były postanowienia konferencji poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 (punkt IXb, suplement nr 1, Berlin 1946, strony 13-20)^[4]. Postanowienia te nie miały jednak formy umowy międzynarodowej, w dodatku były efektem porozumienia zupełnie innych stron niż te, które podpisały Traktat wersalski, tak więc nie miały mocy zmienić jego postanowień. Przyłączenie do Polski ziem na wschód od Odry i Nysy, leżących przed 1939 rokiem na terytorium Niemiec ostatecznie uznane zostało przez Niemcy na konferencji dwa plus cztery dnia 14 listopada 1990 ^[5] roku. Traktat ten nie dotyczy jednak obszaru Wolnego Miasta Gdańska, które od 1920 nie było częścią terytorium Niemiec, a w latach 1939-1945 stało się nią jedynie faktycznie (nie prawnie).

[edytuj] Przynależność polityczna WMG A.D. 2008. Kontrowersje

Na zapytanie frakcji PDS wykłada rząd RFN odpowiedzią 4/3263^[6] z dnia 27 kwietnia 2000 o nieprzynależności WMG do Niemiec od 1920 roku oraz o nieważności aneksji WMG 1939-1945 przez Niemcy w świetle międzynarodowych praw człowieka. W związku z tym rząd RFN oficjalnie w 2000 roku odrzuca kompetencje przedstawicielstwa WMG, a jedynie wydaje opinię, że kwestia ostatecznego wyjaśnienia statusu politycznego WMG się z punktu widzenia "uczestniczących władz" (niem. "beteiligte Mächte") w trakcie konferencji dwa plus cztery "sama się rozwiązała" (niem.: "hat sich erledigt"). RFN była jednakże tylko jedną (lub - z NRD - dwiema) z sześciu "uczestniczących władz", a w dokumentach oraz pisemnych komentarzach tej konferencji nie istnieją sformułowania dotyczące WMG oraz stosunku i nastawienia do takiego czy innego jego stanu czy statusu. Niefortunnie pryska przez to wygodna i dotychczas powszechna wymowność kwitowania kwestii WMG argumentująca pełnoprawną legalizacją wcielenia WMG do Rzeszy w 1939 roku. Tak więc, mimo oczywistych faktów demograficznych i gospodarczych, oczywistej jasności co do przynależności państwowej byłego terytorium WMG oraz z pominięciem jakichkolwiek historycznych dyskusji w jego niezałatwionym statusie prawnym teoretycznie od 1920 roku z międzynarodowego i dotyczącego państwowości punktu widzenia nic się nie zmieniło. Nietrywialność sytuacji wynika ze skomplikowanej konstrukcji państwowej WMG, zależności jego konstytucji od Ligi Narodów oraz pominięcia tego szczegółowego tematu zarówno przez Wielką Trójkę w 1945 roku, jak i w ustaleniach dotyczących przejmowania kompetencji od rozwiązywanej Ligi Narodów na ONZ w 1946 roku.

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• kryzys gdański 1932
• obrona Poczty Polskiej w Gdańsku
• prezydenci Senatu Wolnego Miasta Gdańska
• prezydenci Volkstagu Wolnego Miasta Gdańska
• Wolne Miasto Kraków
• Wolne Miasto Triest
• Okręg Kłajpedy
• Wysocy Przedstawiciele Ligi Narodów w Wolnym Mieście Gdańsku

[edytuj] Linki zewnętrzne

• strona Forum Dawny Gdańsk
• Danzig-online
• strona Akademii Rzygaczy
• Vortal Historyczny Westerplatte
• Znaczki pocztowe w Wolnym Mieście Gdańsku