Anarchizm
Z Wikipedii
Anarchizm (od gr. ἀναρχία anarchia – "bez władcy") – doktryna polityczna i ekonomiczna postulująca model społeczeństwa opartego na równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowaniu wolności jednostki oraz ruch społeczny dążący do realizacji tych celów.
Głównymi zagrożeniami dla tego modelu są autorytaryzm oraz hierarchia społeczna, dlatego anarchizm dąży do zniesienia państwa oraz innych form społecznej władzy i wyzysku oraz zorganizowania wolnościowego społeczeństwa na zasadach dobrowolności, federalizmu i pomocy wzajemnej.
Poszczególne szkoły różnią się, zarówno w poglądach na kształt przyszłego wolnego społeczeństwa, jak i w poglądach na sposoby dążenia do niego. I tak np. anarchoindywidualiści nie przedstawiają wizji przyszłego społeczeństwa, gdyż wychodzą z założenia, że jednostki tworzące społeczeństwo mają prawo określać zasady wzajemnej współpracy. Anarchokomuniści zaś mają dość usystematyzowaną wizję społeczną opartą na komunach oraz społecznej kontroli środków produkcji i dystrybucji dóbr zgodnie z zasadą "od każdego według sił, każdemu według potrzeb".
Anarchistyczne wątki można odnaleźć już w starożytnej myśli taoistów, cyników czy stoików[1], a także średniowiecznych ruchach w rodzaju Braci i Sióstr Wolnego Ducha czy później w radykalnym nurcie Braci Polskich[2] jednakże początek krystalizacji tych poglądów datuje się na XIX wiek, kiedy rozwinęły się w doktrynę polityczną i ekonomiczną w nawiązaniu do radykalnych ruchów w Rewolucji Francuskiej i niektórych poglądów socjalizmu utopijnego (zwłaszcza Fouriera). Za pierwszego nowożytnego myśliciela anarchistycznego uważa się Williama Godwina.
W czasie Rewolucji Francuskiej określenie "anarchista" było używane przez jakobinów pod adresem ich radykalnych przeciwników politycznych, takich jak Wściekli. Jako pierwszy swoje własne poglądy nazwał tak Pierre Joseph Proudhon.
Anarchizm jako ruch społeczny powstał w łonie ruchu robotniczego. Zarówno zwolennicy Proudhona, jak i Michała Bakunina byli członkami I Międzynarodówki. Łączyła ich z innymi nurtami socjalistycznymi niechęć do kapitalizmu, a dzielił stosunek do państwa.
We współczesnym anarchizmie występuje wiele nurtów, można jednak wyodrębnić podstawowe, które ukształtowały się w toku rozwoju anarchizmu:
[edytuj] Anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualizm)
Anarchizm indywidualistyczny zapoczątkowany został przez Pierre'a Josepha Proudhona (choć niektórzy dopatrują się jego początków w myśli Maxa Stirnera). System społeczny powinien opierać się wg Proudhona na wzajemnej pomocy sąsiedzkiej oraz wolnej wymianie dóbr (postulat zniesienia pieniądza). Ludzkość to luźny związek egoistów, a wszelka ingerencja w życie drugiego człowieka jest zbrodnią. Myśliciel ten poddał również w wątpliwość własność. Nie jest jednak on krytykiem własności jednostki, ale własności kapitalistycznej, opartej na wyzysku słabszych poprzez silniejszych. Taką formę własności uznaje on za kradzież oraz przestępstwo. Droga do anarchii społecznej prowadzi poprzez rewolucję, to jest natychmiastowe i całkowite zniesienie porządku kapitalistycznego. Proudhon odrzuca jednak walkę zbrojną i terror indywidualny. Dopuszczona jest również pewna forma przedstawicielstwa.
[edytuj] Anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm)
Anarchokolektywizm był nawiązaniem do poglądów Proudhona, miał również pewne elementy wspólne z teorią Karola Marksa. Rozwinął się pod koniec lat 60. XIX w. Za twórcę nurtu uznaje się Rosjanina Michała Bakunina.
Zdaniem anarchokolektywistów, gospodarka powinna opierać się na stowarzyszeniach produkcyjnych nazywanych "kolektywami" (ewentualnie gminach, komunach) łączących się ze sobą w federacje - najpierw prowincjonalne czy regionalne, a potem krajowe, na mocy umów zawieranych pomiędzy sobą. Taka organizacja gospodarki byłaby zarazem pewną organizacją polityczną społeczeństwa, pozbawionego struktur państwowych.
Własność środków produkcji w anarchokolektywizmie jest uważana za zbiorową - należy nie do jednostek, ale do stowarzyszeń, choć niektórzy anarchokolektywiści byli zwolennikami pewnego rodzaju gospodarki mieszanej, gdzie domeną indywidualnej własności byłaby drobna wytwórczość, a własność zbiorowa dotyczyłaby produkcji na dużą skalę.
[edytuj] Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm)
Anarchokomunizm to najbardziej usystematyzowana odmiana anarchizmu, powstała na początku lat 80. XIX w. jako rozwinięcie poglądów anarchokolektywistycznych. Za jego najwybitniejszego teoretyka jest uznawany Piotr Kropotkin.
Zamiast indywidualnej albo grupowej własności środków produkcji ten nurt anarchizmu postuluje własność ogólnospołeczną, a użytkowaniem tej własności powinny według jego zwolenników zajmować się samorządne komuny, w administrowaniu którymi wszyscy mieszkańcy mają mieć równy głos, łączące się ze sobą w federacje.
Wszystkie jednostki powinny mieć swobodny dostęp do produktów pracy, również posiadanych wspólnie, na mocy zasady "od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb" oraz pomocy wzajemnej (czym różni się od nurtów anarchizmu proponujących powiązanie w gospodarce ilości otrzymywanych dóbr z ilością wykonywanej pracy).
[edytuj] Anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm, syndykalizm rewolucyjny)
Nurt, który ukonstytuował się na początku XX w. w wyniku syntezy dotychczasowego anarchizmu i ruchu związkowego.
Anarchizm syndykalistyczny przyjął model związkowy jako formę organizacji walki ruchu robotniczego i zalążek przyszłego wolnego społeczeństwa. Położył większy nacisk na większe związki robotników-producentów, zamiast związków konsumentów (komun), jak w przypadku anarchokomunizmu, nurty te jednak nie wykluczają się wzajemnie. Podobna relacja zachodzi względem anarchokolektywizmu. Cel w jego przypadku był ten sam - likwidacja kapitalizmu oraz państwa oraz zastąpienie ich nowym, samorządnym społeczeństwem, przy czym niektórzy anarchosyndykaliści skłaniali się bardziej ku postulatom anarchokolektywistycznym (np. w kwestii określonego wynagrodzenia za określoną pracę), a inni ku rozwiązaniom anarchokomunistycznym.
[edytuj] Anarchizm chrześcijański (anarchopacyfizm, anarchizm etyczny)
Nurt anarchizmu zainspirowany działalnością Lwa Tołstoja. Łączył wiarę chrześcijańską w radykalnej formie z opartymi na niej ideami wolnościowymi i wspólnotowymi.
Tołstoj uważał, że przyczyną nędzy ludzi i niesprawiedliwości jest istnienie rządu oraz prawnych form własności, które służą tylko nielicznym. Rozwiązanie widział w likwidacji państwa i zniesieniu prawnej ochrony własności, co pozwoliłoby np. na przejmowanie ziemi zajętej przemocą lub nieuprawianej. Uważał, że każdy człowiek powinien pracować samodzielnie, nie wyzyskując pracy innych, a nadwyżkę produktów pracy ponad potrzeby każda osoba powinna przekazywać potrzebującym.
[edytuj] Zielony anarchizm
Nurt anarchizmu, który rozwinął się w latach 60. XX w. i który dzieli się na dwa rodzaje - ekologię społeczną i anarchoprymitywizm.
Ekologia społeczna odrzuca państwo i kapitalizm, proponując w zamian nieduże, zdecentralizowane społeczności, działające na zasadach oddolnej demokracji oraz gospodarkę opartą na ekologicznym rolnictwie i przemyśle "na ludzką skalę".
Anarchoprymitywizm, związany z tzw. ekologią głęboką, odrzuca cywilizację jako taką i szuka inspiracji w społecznościach ludzkich sprzed rewolucji neolitycznej, uważając je za egalitarne i pozbawione hierarchicznej władzy.
[edytuj] Anarchizm feministyczny (anarchofeminizm)
Nurt anarchizmu, który rozwinął się na większą skalę w drugiej połowie XX w., choć za jego prekursorki są uważane m.in. Mary Wollstonecraft i Emma Goldman.
Anarchofeminizm wzbogacił dotychczasową myśl anarchistyczną o feministyczne wątki związane z relacjami między płciami i wyraźnie sformułowany postulat ich równości w życiu społecznym (krytykował również niektóre rodzaje wcześniejszego anarchizmu za niedostateczny jego zdaniem nacisk na ten ostatni punkt).
Poglądy tego nurtu anarchizmu są oparte na przekonaniu, że państwo i kapitalizm to formy społeczne działające na zasadach charakterystycznych dla patriarchatu (utożsamianych z zasadą hierarchicznej władzy), stąd głoszony przez ten ruch postulat ich zniesienia.
[edytuj] Anarchizm bezprzymiotnikowy
Specyficzny rodzaj anarchizmu, który rozwinął się pod koniec XIX w. z inspiracji kubańsko-hiszpańskiego działacza anarchistycznego Fernando Tarrida del Mármol i który z założenia (jako "anarchizm" bez żadnych dodatkowych określeń takich jak -kolektywizm czy -komunizm) miał łączyć różne nurty anarchistyczne.
Anarchizm bezprzymiotnikowy skupiał się raczej na tym, co łączyło różnego rodzaju anarchistów – czyli na zniesieniu państwa i kapitalizmu – a nie na tym, co ich dzieliło – konkretnych projektach czy postulatach dotyczących przyszłego społeczeństwa anarchistycznego.
Początkowo (w Hiszpanii) miał jednoczyć anarchokolektywistów i anarchokomunistów; w poźniejszym czasie i w Stanach Zjednoczonych próby podejmowane w ramach anarchizmu bezprzymiotnikowego obejmowały anarchokolektywistów z jednej, a anarchoindywidualistów z drugiej strony.
[edytuj] Kontrowersje
Nawiązuje do myśli głównie amerykańskich anarchoindywidualistów oraz klasycznego liberalizmu. Według anarchokapitalistów działalność państwa nie jest potrzebna w żadnej dziedzinie życia, a wszystkie niezbędne funkcje społeczne spełniane przez nie do tej pory będą oparte na umowach rynkowych. Powstały w XX wieku w Stanach Zjednoczonych anarchokapitalizm kładzie szczególny nacisk na wolny rynek i własność kapitalistyczną. Zakłada również niczym nieograniczone (poza wolnością innych) prawo do rozporządzania własną osobą.
Kwestia zaliczania anarchokapitalizmu do nurtów anarchistycznych wzbudza kontrowersje wśród reprezentantów różnych gałęzi anarchizmu oraz niektórych badaczy problemu. Oprócz anarchokapitalistów oraz niektórych anarchoindywidualistów pozostałe nurty anarchizmu uważają anarchokapitalizm za "pseudoanarchizm". Ich zdaniem anarchokapitalizm prowadzi bowiem do wykluczenia i wprowadza hierarchię społeczną, prowadząc do dominacji silnych graczy na rynku i w konsekwencji powstania państwa.
[edytuj] Współczesny anarchizm
W XX w. poszczególne nurty anarchizmu łączyły się i przenikały, ze względu na płynność i ewolucję poszczególnych działaczy – wszelkie podziały są bardzo elastyczne. Na przestrzeni dziejów dochodziło do prób godzenia poszczególnych prądów (anarchizm bezprzymiotnikowy, synteza anarchistyczna, panarchia).
Anarchizm inspirował i inspiruje wiele ruchów społecznych. W sposób znaczący wpływał na syndykalizm robotniczy we Francji (Sorel), Niemczech, a zwłaszcza Włoszech i Hiszpanii, gdzie relatywnie w stosunku do pozostałych krajów anarchiści uzyskali znaczące wpływy w latach międzywojnia XX wieku. W Hiszpanii (Durruti), Meksyku (Zapata) i Rosji carskiej (Machno) anarchizm przenikał ruchy chłopskie. Po drugiej wojnie światowej jego wpływ zaznaczył się w czasie rewolty społecznej lat 60. oraz w takich ruchach jak Nowa Lewica, Zieloni oraz niektórych subkulturach młodzieżowych (punk, hardcore, rastafari).
[edytuj] Anarchizm w Polsce
Polski anarchizm nigdy nie stał się znaczącą siłą polityczną czy filozofią pociągającą za sobą rzesze zwolenników. Jednakże błędem jest pomijanie jego wpływu na historię kraju w XX wieku. Mimo niewielkiej liczby zwolenników był widoczny w pierwszych latach swojej działalności za sprawą propagandy czynem i agitacji wśród najniższych klas społecznych.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Anarchiści w Rewolucji 1905 roku (ziemie polskie).Pierwsza grupa wyraźnie odwołująca się do idei anarchistycznych powstała na przełomie 1902 i 1903 roku w Białymstoku, za sprawą przybyłego z Londynu działacza o pseudonimie "Zajdel". Na organizowane przez nich zebrania przychodziło czasami ponad siedemset osób, co zaowocowało rozwojem idei w tym mieście i powstaniem kolejnych grup. Przygotowano nawet projekt powstania anarchistycznego w Białymstoku, które jednak z powodu aresztowań nigdy nie doszło do skutku. Lata 1905-1913 są dla ruchu anarchistycznego przełomowe, gdyż to w tym okresie tworzą się nowe grupy w praktycznie każdym większym mieście. Do najbardziej znanych należą: Grupa Anarchistów - Komunistów "Internacjonał", Zmowa Robotnicza, Grupa Anarcho-Spiskowa, Czarny Sztandar, Grupa Rewolucjonistów-Terrorystów, Grupa Syndykalistów-Maksymalistów, Grupa Anarchistyczna Chleb i Wolność, Stowarzyszenie Anarchistów-Komunistów "Śmierć", Proletariat (nie mylić z grupą komunistyczną o tej samej nazwie), Swoboda. Jednakże najsłynniejszą była łódzka grupa, Rewolucyjni Mściciele, która na przełomie lat 1910-1913 liczyła przeszło sześćset osób i dokonywała aktów zemsty na carskiej ochronie, jej współpracownikach oraz łódzkiej burżuazji. Jej śmiałe działania odbiły się echem w całej Europie, a nawet USA.
W okresie I wojny światowej i bezpośrednio po niej ruch anarchistyczny przeszedł na pozycje propagandy słowem i potępienia terroru indywidualnego. Najbardziej znanymi grupami były w tym okresie: Czarny Kruk, Anarchia i powstała w 1926 roku Anarchistyczna Federacja Polski – działająca do wybuchu wojny, a zrzeszająca kilkadziesiąt grup z dużych ośrodków robotniczych. Organem prasowym AFP był "Głos Anarchisty", w którym pisali zarówno prości robotnicy jak i inteligencja. Dużym sukcesem propagandowym dla polskich anarchistów było ideowe przejęcie w 1936 roku, liczącego się w skali kraju, Związku Związków Zawodowych i nadanie mu anarchosyndykalistycznego charakteru. W swoim "anarchistycznym" okresie liczył on około dwudziestu tysięcy członków. Wybuch wojny uniemożliwił przystąpienie ZZZ do Międzynarodówki Anarchosyndykalistycznej IWA.
W czasie II wojny światowej tradycje anarchistyczne podtrzymywał powstały jesienią 1939 roku Związek Syndykalistów Polskich – do 1941 roku działający pod nazwą: Wolność i Lud. Posiadał on własne Oddziały Bojowe, które wzięły między innymi udział w powstaniu warszawskim, wywieszając na swojej kwaterze czarno-czerwone sztandary.
Lata 1945-50 to próby odbudowy ruchu (reaktywowanie AFP pod nazwą działającej do 1950 r. Federacji Polskich Anarchokomunistów oraz łódzkie anarchistyczne wydawnictwo "Słowo"), stłumione przez nową władzę. Działacze anarchistyczni zostali albo aresztowani, albo ze względu na represje zmuszeni do zaprzestania aktywności. Dopiero początek lat osiemdziesiątych przyniósł możliwość odrodzenia się idei anarchistycznych.
W okresie istnienia pierwszej Solidarności obecny był w niej silny ruch samorządności robotniczej, bliski ideom syndykalistycznym. Grupował on kilka tysięcy zakładów i skupiony był wokół tzw. Grupy Lubelskiej, utworzonej przede wszystkim przez działaczy Solidarności z regionów łódzkiego i lubelskiego. Od tego okresu powstają również grupy bezpośrednio odwołujące się do idei anarchistycznych. Powstał Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, który z niektórymi działaczami Ruchu Wolność i Pokój utworzył pod koniec lat osiemdziesiątych Międzymiastówkę Anarchistyczną, a później Federację Anarchistyczną. Od końca lat osiemdziesiątych tworzą się również inne grupy, nie związane z FA, jak chociażby: Ludowy Front Wyzwolenia, Grupa Anarchistyczna Solidarność, Czarna Galicja, Komuna Otwock, SKA/Kolektyw Autonomistów-Toruń, Anarchokomunistyczna Organizacja Platform.
Do idei anarchosyndykalistycznych odwołują się, oprócz części FA, nieistniejąca już Akcja Rewolucyjnych Syndykalistów, Inicjatywa Pracownicza i Czerwony Kolektyw - Lewicowa Alternatywa, Wolność - Równość - Solidarność, Grupa Socjalnych Anarchistów oraz Związek Syndykalistów Polski.
[edytuj] Przypisy
- ↑ Stoicy stworzyli własną koncepcję społeczeństwa idealnego. Miała to być ogólnoludzka wspólnota, opierająca się na zasadach wzajemnej miłości i równości, gdzie zniesiony byłby podział na biednych i bogatych, panów i niewolników, Hellenów i barbarzyńców. Pod wpływem tych idei król Sparty Agis IV przydzielił bezrolnym chłopom ziemię i umorzył długi ubogim. Por. w G. L Sidler, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa-Poznań, 1974 s. 190-191
- ↑ Połączone z pacyfizmem, np. u Piotra z Goniądza. Jego oponent Szymon Budny nazywał go "anarchitą". Zob. Szymon Budny O urzędzie miecza używającem Warszawa 1932
[edytuj] Zobacz też
Teksty źródłowe w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Grafiki i media na Wikimedia Commons[edytuj] Linki zewnętrzne
- Anarchistyczne F.A.Q. Anarchizm – najczęściej zadawane pytania
- Centrum Informacji Anarchistycznej
- Polska Anarchopedia - Encyklopedia Anarchizmu
- Ruch anarchistyczny w świetle teorii ruchów społecznych Piotr Prokopowicz
