Duits

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Het Duits (Hoogduits) behoort tot de West-Germaanse tak van de Germaanse talen. Het is de officiële taal van Duitsland, Oostenrijk en Liechtenstein, en een van de officiële talen van Zwitserland, Luxemburg, België (Oostkantons) en Italië (Zuid-Tirol). In onder meer Namibië (een vroegere Duitse kolonie) en landen van het voormalige Oostblok wordt het ook gesproken, maar zonder officiële erkenning.

Verspreiding van het Duits: stamgebied en periferie binnen Europa, 2006

In het Aziatische deel van de voormalige Sovjet-Unie is Duits nog de moedertaal van zo'n twee miljoen inwoners. Dit zijn de zogenaamde Wolgaduitsers (Wolgadeutschen). Zij werden ten tijde van Stalin uit hun geboorteplaats verdreven en naar Azië gedeporteerd. Vandaag leven zij in het Aziatische deel van Rusland (ca. 800.000 inw.), in Kazachstan (900.000 inw.), Kirgizië (100.000) en Oezbekistan.

Ook in Noord-Amerika (Canada en de Verenigde Staten) wonen nog zo'n twee miljoen mensen die als moedertaal het Duits hebben. In Zuid-Amerika tenslotte is er ook een minderheid aan Duitstaligen. Die wonen vooral in Brazilië, Argentinië en Paraguay.

• Zie verder de paragraaf Periferie van het Duits hieronder

Met ongeveer 110 miljoen moedertaalsprekers is Duits, na het Russisch, de meest gesproken taal in Europa. Dit is wel louter gebaseerd op numerieke waarden. Ook in Nederland wordt het Duits door velen als tweede of derde (na het Engels) taal gesproken, en wordt het op middelbare scholen onderwezen. In Venlo is er zelfs een tweetalig Nederlands-Duitse school.

In 786 werd voor de eerste keer het woord Duits gebruikt: theodisce, wat letterlijk 'in de volkstaal' betekende. 'theudo' is immers het oud-Germaanse woord voor volk. De rest (-iska) is een suffix.

Het Duits wordt geschreven met het Latijnse alfabet, waaraan vier tekens zijn toegevoegd: Ä/ä, Ö/ö, Ü/ü en ß. De ß geldt ook in Zwitserland, maar wordt in de dagelijkse praktijk weinig gebruikt, wel bij het drukken van boeken.

Op de meeste middelbare scholen is Duits een verplicht vak vanaf het VMBO-TL. Sommige scholen met een lager niveau geven het ook.

Doordat de woordenschat van het Duits sterke gelijkenissen vertoont met die van het Nederlands (de meeste woorden lijken in hun vorm enigszinds tot sterk op het overeenkomende Nederlandse), is het voor Nederlandstaligen vaak een stuk gemakkelijker Duits te verstaan dan om het zelf te gebruiken.

[bewerk] Spellingherziening van augustus 1998

Op 1 augustus 1998 werd de spelling van het Duits gewijzigd. Deze spelling geldt voor Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Liechtenstein. Deze spellingshervorming is enigszins controversieel. Toonaangevende kranten als de Frankfurter Allgemeine Zeitung zijn dan ook inmiddels teruggegaan naar de oude spelling van vóór 1998. Ook Nobelprijs-winnares Elfriede Jelinek maakte kenbaar dat ze tegen de nieuwe spellingshervorming was.

[bewerk] Belangrijkste wijzigingen

• De ß wordt alleen nog gebruikt na lange klinkers en tweeklanken. Na de wijziging is het bijvoorbeeld nog steeds Fuß (voet) en Straße (straat), maar Fluß (rivier) en Anschluß zijn veranderd in Fluss en Anschluss. Meer hierover op de pagina over de ringel-s.

• Het wegvallen van een derde, zelfde medeklinker in samenstellingen is geschrapt. Het vroegere Schiffahrt (scheepvaart) is nu Schifffahrt (of Schiff-Fahrt).

[bewerk] Spellingherziening van februari 2006

Na grote kritiek kwam er een herziening van de spellingherziening (Reform der Reform), waarin enkele spellingsveranderingen werden teruggedraaid. Meer info: [1]

[bewerk] Grammatica

Het Duits kent vier naamvallen:

• de nominatief: het onderwerp en naamwoordelijk deel van het gezegde [2]
• de genitief: uitdrukken van de bezitter en aanvulling bij werkwoorden/voorzetsels [3]
• de datief: het meewerkend voorwerp en aanvulling bij werkwoorden/(keuze)voorzetsels [4]
• de accusatief: het lijdend voorwerp en aanvulling bij werkwoorden/(keuze)voorzetsels [5]

Bij de keuzevoorzetsels is de datief voor de plaats en het tijdstip en de accusatief voor de richting. Als het om geen van beide gaat wordt altijd de datief gekozen, behalve bij auf en über.

Verbuiging lidwoorden (der- en ein-groep):

Het bijvoeglijk naamwoord krijgt dezelfde eindletter als het bepaald lidwoord volgens deze tabel. De uitgang van het bijvoeglijk naamwoord is dan -e, -er, -em, -en of -es. Een uitzondering geldt als er reeds een lidwoord of voornaamwoord met een naamvalsuitgang is. In de tabel hierboven hebben de lidwoorden zonder naamvalsuitgang een gele achtergrond. In dat uitzonderingsgeval krijgt het bijvoeglijk naamwoord een vereenvoudigde uitgang, en wel als volgt:

[bewerk] De Duitse dialecten

In het Duitse taalgebied kan men twee grote dialectgroepen onderscheiden. Tot het Nederduits worden onder meer volgende deeldialecten gerekend: het Bremerduits en het West - en Oost-Faals, het Neder-Frankisch, het Neder-Pruisisch en het Noord- en Oost-Fries. Anderzijds is er het Hoogduits, dat bestaat uit het Middelduits (met onder andere het Moezelfrankisch, het Rijnfrankisch, het Hessisch, het Thüringisch en het Opperduits (met onder andere het Alemannisch, het Beiers en het Zuid- en Oost-Frankisch) . Het grote verschil tussen deze twee grote dialectgebieden is de al dan niet doorgevoerde tweede of Hoogduitse klankverschuiving. Zo zal men in het Nederduitse dialect eerder 'pund, 'water' en 'ik' zeggen, terwijl Hoogduitse dialectsprekers eerder 'pfund', 'wasser' en 'ich' zullen zeggen.

[bewerk] Duits en Continentaalwestgermaans

In de oudere taalwetenschappelijke literatuur wordt het begrip Duits soms als synoniem voor het begrip Continentaalwestgermaans gebruikt. Beide begrippen bedoelen het huidige Duits en Nederlands, dus het Westgermaans zonder Engels en Fries.

Dit berust op een idee dat men tientallen jaren van de Westgermaanse talen had. Men nam een Westgermaanse taal aan die zich later deelde in het zogenaamde "Anglo-Fries" (Engels en Fries) en het "Oer-Duits" (kort "Duits"), de voorloper van de huidige talen Duits en Nederlands. Deze indeling werd in 1898 voor het eerst gemaakt door de Duitse taalwetenschapper Karl Müllenhoff. Al in 1943 stelde de Duitse taalwetenschapper Friedrich Maurer een ander (en nauwkeuriger) model voor. ^[1]

Tegenwoordig beschouwt men de indeling in "Anglo-Fries" en "Duits" (en dus ook het begrip Oer-Duits) als te eenvoudig en als onvoldoende. ^{[2] [3]}

[bewerk] Periferie van het Duits

Het Standaardduits is gebaseerd op het Hoogduits (groen) en onderscheidt zich van het Middelduits (turkoois) en het Nederduits (geel). De zwarte lijnen geven de belangrijkste isoglossen weer, de Benrather linie en de Spierse linie.
In lichtere tinten zijn de corresponderende Franse gebieden aangegeven die behoren tot de Westelijke Periferie van het Duits

Onder de verzamelterm 'Periferie van het Duits', en als concept analoog aan een soortgelijk begrip voor het Nederlands, volgt hier een overzicht van taalvariëteiten of derivaten van het Duits die geografisch, sociolinguïstisch en/of typologisch op een grotere afstand van het 'stamgebied' en/of het Standaard Duits staan dan andere, meer reguliere variëteiten van het Duits. Perifere variëteiten ontstaan uit het contact met en de invloed van een of meer exogene, niet-Duitse talen of dialecten. Zij kunnen zowel dialecten, regiolecten, contacttalen, mengtalen als sociolecten of groepstalen betreffen. In de meeste gevallen zijn dit variëteiten die in het verdere verleden in de periferie van het Duits zijn ontstaan. De kans op het ontstaan van moderne perifere variëteiten is gering, maar nog altijd aanwezig. Er moet worden onderscheiden in variëteiten ontstaan bij een perifeer-interne en bij een perifeer-externe omgeving.

[bewerk] Binnen Europa

Tot de westelijke (perifeer-interne) periferie van het Duits behoren oostelijke en noordoostelijke (Nedersaksische) variëteiten van het Nederlands, het Limburgs, het Luxemburgs, het Lotharings-Frankisch en het Elzassisch. Tot de zuidelijke (perifeer-interne) periferie behoren Zwitsers-Duitse dialecten, Oostenrijkse variëteiten in Karinthië en het Zuid-Tirools in de Italiaanse provincies Bozen-Zuid-Tirol en Trentino. De Duitstalige minderheid in Noord-Italië wordt Zimbern genoemd.

Tot de oostelijke (perifeer-externe) behoort onder meer het Plautdietsch. In landen van het voormalige Oostblok wordt ook Duits gesproken, maar zonder officiële erkenning.

[bewerk] Buiten Europa

Duitse bevolking en Duits taalgebied in centraal Europa, 1910-1930.
Staatsgrenzen zoals op 1 januari 1931.

In het Aziatische deel van de voormalige Sovjet-Unie is Duits nog de moedertaal van zo'n twee miljoen inwoners. Dit zijn de zogenaamde Wolgaduitsers (Wolgadeutschen). Zij werden ten tijde van Stalin uit hun geboorteplaats verdreven en naar Azië gedeporteerd. Thans leven zij in het Aziatische deel van Rusland (ca. 800.000 inw.), in Kazachstan (900.000 inw.), Kirgizië (100.000) en Oezbekistan. In Afrika wordt Duits gesproken in Namibië (een vroegere Duitse kolonie). In Australië wordt nog door ten minste 200.000 mensen Duits gesproken, terwijl er twee miljoen Duitse afstammelingen leven (voornamelijk rond Adelaide). Ook in Noord-Amerika (Canada en de V.S.) wonen nog zo'n twee miljoen mensen die als moedertaal het Duits hebben, vooral in North en South Dakota. Daarnaast bestaat het zogeheten Pennsylvania Dutch (eigenlijk Pennsylvaniadeitsch), dat geen derivaat is van het Nederlands, maar van Paltsische dialecten afstamt. Voorts variëteiten als Texasdeutsch, en van religieuze gemeenschappen als de Amisch, Mennonieten en het Hutterisch van de Herrnhutters. In Zuid-Amerika tenslotte is er ook een minderheid aan Duitstaligen. Die wonen vooral in Brazilië, Argentinië en Paraguay.

[bewerk] Duits als creooltaal

In het spoor van de kolonialisering ontstond in het huidige East New Britain het zogeheten Unserdeutsch; in Namibië ontstond daarnaast nog het Kombuis-Duits (Küchendeutsch). Dit zijn de twee enige op het Duits gebaseerde creooltalen. Unserdeutsch is inmiddels echter bijna uitgestorven, omdat de meeste sprekers weggetrokken zijn. Bovendien zijn er in Papua-Nieuw Guinea zo'n 150 woorden van Duitse herkomst behouden in de taal Tok Pisin. Het Kombuis-Duits daarentegen kent nog ca. 15.000 – voornamelijk oudere– sprekers.

[bewerk] Overige Mengtalen

Als mengtaal uit Hoogduits en Nederduits is het Missingsch moeilijk te klassificeren. Hetzelfde geldt voor het Petuh met zijn Hoogduitse, Nederduitse, Deense en Zuid-Jutse elementen. Zuidjuts wordt in het algemeen beschouwd als een Deens dialect met sterke invloeden uit het Nederduits. Jiddisch wordt in het algemeen als een Duitse taal beschouwd. Het Waterpools met elementen van het Duits, resp. van het Oppersilezisch, wordt gedeeltelijk als een Pools dialect, gedeeltelijk als een eigen taal geklassificeerd.

[bewerk] Rotwelsch

Rotwelsch of Zigeunertaal is een mengelmoes van Jiddisch, Duits en Romani. Het is een verzamelbegrip voor geheimtalen of sociolecten van sociale randgroepen op basis van het Duits. Sedert de 13e eeuw kwamen deze in gebruik bij bedelaars, zwervers, trekkers (vaganten) en beoefenaars van zogeheten oneerbare beroepen. Later kregen zij ook het karakter van regiolecten, waar deze groepen zich blijvend vestigden. Veel Rotwelsche woorden zijn thans in de algemene omgangstaal opgenomen. De enigen die tegenwoordig nog Rotwelsch spreken, zijn de Jenisch woonwagenbewoners in Zwitserland, de Elzas en Schwaben.

[bewerk] Zie ook

• Duitse spellingswijziging van 1998
• Lijst van Duitse woorden en uitdrukkingen in de Nederlandse taal
• Duitse taal in Nederland
• Kombuis-Duits
• Spierse linie
• Zuidoost-Limburgs
• Platdiets
• Ripuarisch
• Plautdietsch
• Lijst van cijfers in germaanse talen

[bewerk] Externe links

• www.duits.de — Omvangrijke website over Duitse taal, cultuur en geschiedenis.
• Online woordenboeken en -lijsten en tekstvertaler Nederlands-Duits
• Kennis van het Duits in België, Nederland en de rest van de Europese Unie

Zoek Duits op in het WikiWoordenboek.

Zie de Duitse uitgave van Wikipedia.