Datief

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Naamvallen
Nominatief
Genitief
Datief
Accusatief
Vocatief
Ablatief
Locatief
Instrumentalis

De datief (Latijn dare, datum = geven, gegeven) of derde naamval geeft in veel talen het indirect object weer. Het indirect object is de zaak in een zin waarop de door het werkwoord uitgevoerde handeling níet direct betrekking heeft, het meewerkend voorwerp.

• Jan geeft Piet een klap (Piet is indirect object)

De datief is een van de acht oorspronkelijke naamvallen van de Proto-Indo-Europese taal waar ook het Nederlands van afstamt. De datief is van de acht een van de langste overlevende naamvallen, die nog in een ruim aantal talen voorkomt. Dit geldt voor Germaanse talen als IJslands en Duits en voor de meeste Baltische en Slavische talen. Ook Latijn, Klassiek Grieks en Keltisch kenden deze naamval nog, maar in de Romaanse talen (met uitzondering van het Roemeens), modern Grieks en modern Iers is de naamval verdwenen. Dat geldt ook voor onze taal, althans wat betreft het stelselmatig actieve gebruik ervan.

In veel Indo-Europese talen heeft de datief in hun latere geschiedenis functies overgenomen van ander naamvallen die eerder uitstierven. In het oude Germaans bijvoorbeeld zijn veel functies van de locatief, de instrumentalis en voor een deel ook de ablatief overgegaan op de datief en deze andere naamvallen zijn verdwenen.

Dit verklaart waarom de datief ook vaak gebruikt wordt voor aanduidingen van plaats, tijd en middel, al of niet in combinatie met voorzetsels als te, bij, in en met.

[bewerk] Hedendaags voorkomen

Het Nederlands kent het stelselmatig gebruik van de datief althans in de schrijftaal nog in één geval: dat van hun en hen. Hun is het persoonlijk voornaamwoord derde persoon meervoud voor de datief, hen is voor de accusatief.

• Ik geef hun een boek (datief)
• Ik stuur hen weg (accusatief)

Na een voorzetsel komt hen, ook al is er sprake van een indirect object:

• Ik geef een boek aan hen

Dit is echter een geconstrueerde kunstmatige regel die geen basis heeft in de levende taal. Vrijwel iedereen gebruikt hun en hen door elkaar of vervangt beide door ze. Dit in ogenschouw genomen kan worden gesteld dat gesproken Nederlands geen datief kent. Accusatief en datief zijn samengevoegd tot één objectsvorm voor het lijdend, meewerkend en voorzetselvoorwerp.

[bewerk] Versteend voorkomen

In een ruim aantal versteende uitdrukkingen is echter de datief nog wel te vinden, zoals in den beginne, bij monde van of te bestemder plaatse.

Het Wilhelmus vertoont nog een datief in: ...den vaderland getrouwe... (Trouw aan het vaderland)

Ook in de Statenvertaling komt de datief nog voor, bijvoorbeeld (Richteren 8:16):

• En hij nam de oudsten dier stad, en doornen der woestijn, en distelen, en deed het den lieden van Sukkoth door dezelve verstaan.

Hierbij is te zien dat de datief-meervoud ook als lidwoord den had.

De oude datiefvormen van het lidwoord waren:

• datief mannelijk enkelvoud: den, enen
• datief vrouwelijk enkelvoud: der, ener
• datief onzijdig enkelvoud: den, enen
• datief meervoud: den, /

Onzijdige en mannelijke zelfstandige naamwoorden krijgen in den regel een uitgang -e in de datief. Dit is nog goed te zien in uitdrukkingen zoals ouden van dage. Ook in een woord als vandaag verraadt de dubbele aa een oude datief. Anders zou het *vandag zijn zoals in het Afrikaans.

Voorzetsels als met, van, in en vooral te komen nog in een aantal vaste uitdrukkingen met een datief voor:

met voorbedachten rade

van harte!

in goeden doen

De datiefvormen van het bepaald lidwoord worden in den regel samentrokken met het voorzetsel te: te + den = ten, te + der = ter. Dit voorzetsel komt nog steeds vrijwel altijd met een (versteende) datief voor:

• ter zee
• ten tijde van

Hoewel het gebruik van de datief opgehouden heeft een stelselmatig onderdeel van het Nederlands te zijn is het aantal overblijfselen zeker niet gering. Soms zijn deze vormen echter verbasteringen, waarbij het woordgeslacht niet al te serieus genomen wordt:

• ter harte in plaats van het hart -> *ten harte
• te zijner tijd in plaats van *te zijnen tijde (germanisme! zu seiner Zeit)

[bewerk] Datief in het Latijn

De datief vervult in het Latijn vooral de functie van meewerkend voorwerp, maar heeft daarna nog andere functies, zoals de datief van voor- of nadeel of degene van doel. Deze laatste staat na specifieke werkwoorden (esse, dare, dicere, ducere, habere, tribuere, ... ). Daarnaast is er de datief van bezit die steeds bij esse staat en een bezit uitdrukt (dativus possessivus).

De datief staat meestal bij werkwoorden, maar ook adjectieven kunnen de dominant zijn. Deze adjectieven vervullende de betekenis van gelijk, nabij, bevriend of geschikt. (vb. par tibi) Ook kan er een datief van voor- of nadeel een adjectief als dominant hebben.

Prefixdatieven zijn datieven die komen na werkwoorden met een specifiek voorvoegsel (ad, ante, cum, in, inter, prae, post, super, sub, ob). Ook kunnen gerundiva de dominant waarbij de datief de handelende persoon is.

Weinig voorkomend zijn de datief van standpunt en de dativus ethicus.