Beiers

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Het Beiers is een groep Hoogduitse dialecten die gesproken worden in het grootste deel van Beieren, het grootste deel van Oostenrijk, in Zuid-Tirol en in het dorpje Samnaun in Graubünden (Zwitserland). Het aantal sprekers bedraagt tenminste 12 miljoen. In Beieren is het Beiers de spreektaal van de grote meerderheid der autochtone bevolking (ook in grote steden), in Oostenrijk zelfs van iedereen. In Zuid-Tirol geeft het Beiers duidelijk terrein prijs aan het Italiaans, maar weet zich desondanks redelijk staande te houden, zeker op het platteland. Tot na de deportatie van Duitsers uit Tsjechoslowakije werd in zuidelijk Sudetenland (de Tsjechische grensstrook met Duitsland) ook Beiers gesproken. Meer en meer wordt het Beiers, in navolging van het Alemannisch, als een zelfstandige taal beschouwd.

[bewerk] Naam en definitie

De term "Beiers" (B(o)arisch, Bayrisch) wordt in het dagelijkse spraakgebruik eenvoudigweg gebruikt om alle dialecten gesproken in de deelstaat Beieren aan te duiden. Een dialectspreker in Beieren meent dus altijd dat hij Beiers spreekt. Oostenrijkers en Zuid-Tirolers noemen hun eigen dialect praktisch nooit Beiers, maar spreken van Oostenrijks resp. Zuid-Tirols of noemen hun taal gewoon naar hun eigen regio of plaats.

Taalkundig gezien is de hierboven gegeven definitie echter juister. In Beieren moeten de dialecten van het noorden en westen van de deelstaat als niet-Beiers worden gezien: de noordelijke dialecten behoren tot het Oostopperfrankisch, de zuidwestelijke tot het Zwabisch, wat een deelgroep van het Alemannisch is. Ook de dialecten gesproken in Vorarlberg, het westen van Oostenrijk, zijn Alemannisch. Uiteraard is er met beide talen een dialectcontinuum, wat het trekken van een grens bemoeilijkt. Om de taalkundige en staatkundige begrippen van Beiers te onderscheiden schrijft men in Duitsland voor het eerste de term Bairisch en voor het tweede de term Bayerisch voor.

De naam is afgeleid van het volk de Beieren, die zich na de Grote Volksverhuizing in het bewuste gebied vestigden. In essentie was hun taal de voorloper van het huidige Beiers, al zijn de meeste kenmerken in de taal extern of intern van latere datum.

[bewerk] Kenmerken

Het Beiers onderscheidt zich door de verzachting van de p, t en k in de anlaut: Tafel wordt Dofl, Tag wordt Dōg. De omringende streektalen hebben die eigenaardigheid niet. Verder heeft het Beiers veel van de Middelhoogduitse diftongen behouden, en tegelijkertijd de oude lange monoftongen wel gediftongiseerd. Het gevolg is dat het Beiers een zeer groot aantal diftongen kent: niet minder dan tien. Een spreker van andere Duitse dialecten herkent de Beier zeker ook aan het achtervoegsel -(e)l voor verkleinwoorden, tegenover het Alemannische -li, het Zuidopperfrankische -lein en het niet-verwante Standaardduitse -chen.

Verkleinwoorden krijgen in het Beiers overigens geen umlaut, evenmin als de tweede en derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd van sterke werkwoorden (dit alles in tegenstelling tot het Duits).

Een overblijfsel uit de tijd van de Grote Volksverhuizing is het woordje enk in plaats van euch voor de voorwerpsvorm van het persoonlijk voornaamwoord tweede persoon meervoud. Dit gaat nog terug op de oude Germaanse dualis: het betekende dus oorspronkelijk jullie twee. Dit vindt treft men in vrijwel het hele Beierse taalgebied aan; alleen in en rond München zegt men eich.

[bewerk] Dialecten

Het Beiers wordt nog in drie of vier kleinere streektalen onderverdeeld: het Noordbeiers (Oberpfalz), het Middenbeiers (Niederbayern, Oberbayern, Neder- en Opper-Oostenrijk, Wenen) en het Zuidbeiers (Tirol, Zuid-Tirol, Karinthië). Het Middenbeiers wordt dan weer verdeeld in het Westmiddenbeiers, met München als kern en het Oostmiddenbeiers, met het Weens als grootste dialect.

Het Noordbeiers onderscheidt zich m.n. door één typische diftong: de ou, waar de andere dialecten ua hebben (vgl. Bambergs Broùda, Münchens Bruàda, Standaardduits Bruder "broer"). Verder staat het lexicografisch duidelijk dichter bij het Hoogduits. Naar het noorden toe gaan de dialecten langzaamaan over in het Oostopperfrankisch, de dialectgroep die het dichtst bij de Duitse standaardtaal staat.

Het Middelbeiers is voor de meesten het meest representatieve Beiers; het heeft ook het grootste verspreidingsgebied. De verzachting van harde beginconsonanten wordt hier het consequentst doorgevoerd. Het Middelbeiers heeft ook een hoger prestige dan de andere hoofddialecten. De grens tussen het West- en Oostmiddelbeiers trekt men bij de grens tussen de diftong oa in het westen en aa in het oosten waar het Duits ei heeft.

Het Zuidbeiers is de taal van het hooggebergte en onderscheidt zich vooral door een groot aantal kleine klankverschillen, zoals y in plaats van i op plaatsen waar de l verdwenen is en het intact laten van de uitgang -er waar deze in de overige Beierse en veel andere Duitse dialecten in -a verandert. In Tirol breekt bij de k een aspiratie door; een voorbode voor de Hoogalemannische Ch- die men tientallen kilometers ten westen ervan aantreft. E.e.a . zorgt ervoor dat het Münchense Kinda ("kinderen") in het Innsbrucks Kchinder wordt.

[bewerk] Oostenrijkse variant

Doordat Oostenrijk onderdeel was van het keizerrijk en de latere dubbelmonarchie kom je in Oostenrijk woorden tegen die uit de andere monarchielanden afkomstig zijn of uit het Jiddisch. Zo spreekt men over Karfiol (ipv Blumenkohl), Palatschinken (ipv Pfannkuchen), Paradeiser (ipv Tomaten) of Powidl (i.p.v. Pflaumenmus). Een typisch Jiddisch woord is Habberer wat vriend betekent. Na de toetreding tot de EU is Oostenrijk zich hier meer van bewust geworden en er wordt in diverse media actief op het gebruik van de Oostenrijkse woorden gewezen.

In Oostenrijk en Zuid-Tirol geldt het Österreischische Wörterbuch als standaard. De laatste tijd is er ook literatuur over het Oostenrijkse Duits verschenen:

Österreichisches Wörterbuch (Österreichischer Bundesverlag, 41ste druk 2007)
Österreichisches Deutsch und andere nationale Varietäten plurizentrischer Sprachen in Europa. (Muhr - Schrodt, Wenen 1997, Materialien und Handbücher zum österreichischen Deutsch und zu Deutsch als Fremdsprache 3)
Das österreichische Deutsch (Dr. Robert Sedlaczek, Uitgeverij C. Ueberrreuter, 2004)
Der Status des Österreichischen Deutsch an nicht-deutschsprachigen Universitäten. Eine empirische Untersuchung (Jutta Ransmayr, Peter Lang Verlagsgruppe, Frankfurt am Main, 2006)

[bewerk] Externe links

Bayerische Sprache.de, site over de Beierse taal (Duitstalig)
Bayrisch lernen.de, kleine cursusjes Beiers (Münchens dialect), met een woordenlijst en een grammatica (Duitstalig)
Die Bayerische Sprache Karte, Kaart van de verspreiding en soorten van het Beierse dialect (Duitstalig)