Luxemburgs
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
|
|
||
|---|---|---|
| Gesproken in: | Luxemburg, Duitsland, Frankrijk, België | |
| Sprekers: | 300.000 | |
| Taalfamilie | Indo-Europees
|
|
| Alfabet: | Latijns | |
|
|
||
| Officieel in: |  LUX |
|
| Taalorganisatie: | Conseil Permanent de la Langue Luxembourgeoise (CPLL) | |
|
|
||
| ISO 639-1: lb, SIL: ltz | ||
|
|
||
Luxemburgs (Lëtzebuergesch) is een taal die wordt gesproken in het Groothertogdom Luxemburg, in België rond Sankt-Vith (Zënt-Vaït) en rond Aarlen (Arlon) (samen zo'n 300.000 personen), in een klein stukje van Duitsland (westelijke Eifel), in een stukje in Frankrijk (Lotharingen, rond Thionville) en immigrantengemeenschappen in de nieuwe wereld. Lëtzebuergesch is een Moezelfrankisch (Duits) dialect, dat door de inheemse bevolking van het Groothertogdom Luxemburg in het dagelijks leven wordt gebruikt en door een aanzienlijk deel van de buitenlanders in Luxemburg wordt verstaan.
Door de onaangename herinneringen aan de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog vinden veel Luxemburgers het niet zo prettig als buitenlanders hun omgangstaal een Duits dialect noemen. Zij staan er op dat Luxemburgs als een aparte taal moet worden beschouwd. Nu zijn de verschillen met het Hoogduits inderdaad zo groot dat een persoon die alleen Hoogduits kent (grote) moeite heeft om Luxemburgs te verstaan. Aan de andere kant zijn de verschillen tussen Luxemburgs en Hoogduits geringer dan tussen bijvoorbeeld Nederlands (Nederduits) en Duits (Hoogduits).
Inhoud |
[bewerk] Taalkundige aspecten
Het Luxemburgs is een Middelduitse en daarmee ook Hoogduitse variëteit van Frankische stam. Om het te onderscheiden van andere Frankische variëteiten wordt het door taalkundigen wel 'Moezelfrankisch' genoemd.
[bewerk] Status
In Luxemburg heeft het Luxemburgs in 1984 de status van een officiële taal gekregen. 250.000 mensen hebben het Lëtzebuergs als eerste taal, ongeveer 50.000 als tweede taal. Hoewel het voor de meeste Luxemburgers de moedertaal is, speelt het Luxemburgs in onderwijs, media, zakenleven en openbaar bestuur nauwelijks een rol. In de politiek domineert het Frans, in de meeste overige formele sectoren van het openbare leven het Duits. Het Luxemburgs functioneert vooral als informele omgangstaal.
In tegenstelling tot de meeste minderheidstalen, waarvan het gebruik bij de jongere generatie sterk terugloopt, handhaaft het Luxemburgs zich goed. In sommige opzichten breidt het gebruik zich zelfs uit: zo wordt thans in het Luxemburgse parlement hoofdzakelijk Luxemburgs gesproken.
Daar staat tegenover dat ten gevolge van het grote aantal buitenlanders dat in Luxemburg woont en werkt, en die in meerderheid als eerste of tweede taal Frans spreken, op andere gebieden het Luxemburgs weer terrein verliest aan het Frans.
[bewerk] Verschillen tussen Luxemburgs en Hoogduits
Het Luxemburgs wijkt van het Hoogduits af door
- een aantal klankverschuivingen,
- de vele Franse leenwoorden en
- enkele grammaticale verschillen.
[bewerk] 1. Klankverschuivingen
Klankverschuivingen: het Luxemburgse taalgebied ligt in de zogenaamde "Rheinische Fächer" (Rijnlandse waaier; zie ook artikel: Benrather Linie), een in het westen van het Duitse taalgebied gelegen, vrij brede overgangszone tussen de Hoogduitse dialecten enerzijds en de Laagduitse (en Nederlandse) dialecten anderzijds.
De meeste medeklinkerverschuivingen van de Hoogduitse dialecten komen in het Luxemburgs ook voor.
Bijvoorbeeld: Waasser i.p.v. water, ech i.p.v. ik, zeng (uitgespr. tseng) i.p.v. tien
Maar de verschuiving van p naar pf heeft het Luxemburgs niet meegemaakt: Päerd i.p.v. Pferd - Appel i.p.v. Apfel
Ook bestaan er veel klinkerverschuivingen tussen Hoogduits en Luxemburgs.
"Nuecht" (spr. uit: Noe-esjt) i.p.v. "Nacht"
"Owend" i.p.v. "Abend"
"iwer" i.p.v. "über"
[bewerk] 2. Franse leenwoorden
Sommige Franse leenwoorden zijn op een merkwaardige manier verbasterd, zoals Präbeli (parapluie).
Hoewel er ook in de dagelijkse spreektaal veel Franse leenwoorden voorkomen, zijn die wel heel erg talrijk in het taalgebruik van de politici:
Bij voorbeeld:
- D'Projet ass vun der Chamber votéiert gin - Het wetsvoorstel is door de kamer goedgekeurd
(vergelijk: Le projet de loi a été voté par la Chambre)
[bewerk] 3. Grammaticale verschillen
De belangrijkste grammaticale verschillen met het Hoogduits:
- a) het Luxemburgs kent geen genitivus. I.p.v. "Das Haus meines Vaters" zegt men in het Luxemburgs
ofwel "D'Haus vun mengem Papp" ofwel "Mengem Papp säin Haus" (mijn vader zijn huis)
- b) met uitzondering van een twaalftal van de meest gebruikte werkwoorden kent het Luxemburgs geen onvoltooid verleden tijd. In plaats daarvan wordt de voltooid tegenwoordige tijd gebruikt. Dit is een kenmerk dat Luxemburgs deelt met de zuidwest-Duitse dialecten (Elzassich, Zwabisch, Zwitserduits). Ook het Afrikaans kent deze merkwaardigheid.
- ik werk - ech schaffen
- ik werkte - ech hun geschafft
- c) om de passieve vorm weer te geven, gebruikt het Luxemburgs niet zoals in het Nederlands of Hoogduits het hulpwerkwoord "worden" ("werden"), maar het werkwoord "gin" ("geven"/"geben").
[bewerk] Literatuur
Er bestaat ook een kleine literatuur in de Luxemburger taal. Als klassiek werk bij uitstek geldt een (aan de maatschappelijke en politieke toestanden van het Luxemburg van het midden van de 19e eeuw refererende) bewerking van het verhaal van de Vos Reinaarde: "De Rénert" van Michel Rodange
[bewerk] Trivia
De nationale spreuk van het Groothertogdom Luxemburg is ook in het Luxemburgs: Mir wëlle bléiwe wat mir sin.
[bewerk] Enkele woorden
| LUXEMBURGS | NEDERLANDS |
|---|---|
| Moien | Goedendag |
| Äddi | Tot ziens |
| wann ech gelift | alstublieft |
| merci | dank |
| Lëtzebuerg | Luxemburg |
| jo | ja |
| neen | nee(n) |
[bewerk] Franse invloed
| FRANS | LUXEMBURGS | NEDERLANDS |
|---|---|---|
| billet | Billjee | kaartje |
| saucisse | Zossiss | worst(je) |
| prison | Prisong | gevangenis |
| valise | Wallis | koffer (valies) |
| pompiers | Pompjeeën | brandweer |
| merci beaucoup | villmools merci | hartelijk bedankt |
[bewerk] Externe links
- Luxdico.com online luxemburgs woordenboek (24.000) Jérôme Lulling / Schanen (2003- )
- Projet CORTINA online luxemburgs spellchecker (Jérôme Lulling)
 |
Zie de Luxemburgse uitgave van Wikipedia. |
| Indo-Europese talen > Germaanse talen > | ||
| Noord-Germaanse talen: | West-Germaanse talen: | Oost-Germaanse talen: |
| Deens | Faeröers | IJslands | Noors | Norn* | Zweeds | Afrikaans | Duits | Engels | Fries | Jiddisch | Luxemburgs | Nederlands | Nedersaksisch | Scots | Bourgondisch* | Gotisch* | Vandaals* | Krimgotisch* |
| * = Uitgestorven taal | ||
