Z Wikipedii

Aragonés
Obszar	Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii)
Liczba mówiących	10 000 - 30 000
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie  Języki romańskie   Języki zachodnioromańskie    Język aragoński
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	nie
Regulowany przez	Academia de l'Aragonés
Kody języka
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO/FDIS 639-3	arg
SIL	arg
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Aragońska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka aragońskiego

Język aragoński - to język zachodnioromański używany obecnie przez około 10 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze automicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest on blisko spokrewniony z językiem hiszpańskim (kastylijskim).

Spis treści 1 Historia 2 Czasy obecne 3 Obszar użycia języka aragońskiego 4 Modlitwa "Ojcze Nasz" w języku aragońskim 5 Język aragoński a język hiszpański 5.1 Różnice w słownictwie 5.2 Różnice w gramatyce 5.2.1 Rodzajnik 5.2.2 Rzeczownik 5.2.2.1 Odmiana rzeczownika 5.2.2.2 Liczba mnoga 5.2.3 Czasownik 5.2.4 Spójniki 5.2.5 Zaimki 5.2.6 Przysłówki 5.3 Różnice w ortografii i interpunkcji 5.3.1 Różnice w literach lub grupach liter 5.3.2 Inne różnice 5.4 Przedrostki i przyrostki 5.4.1 Przyrostki 5.5 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

Aragoński wyodrębnił się, około ósmego wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii język ten rozprzestrzeniał się (głównie w kierunku południowym).

Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono aragońskim, a na wschodzie - katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej przejmowany przez nowe obszary królestwa (takie jak choćby Baleary) niż aragoński.

Unia Aragonii i Kastylii spowodowało dalszy zanik języka aragońskiego. Choć porozumiewało się wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.

Najbardziej tragicznym momentem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w dwudziestym wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek języka innego niż hiszpański.

Kres rządów generała Franco doprowadził do zwiększenia się liczby dzieł literackich w aragońskim. Przeprowadzono także wiele badań lingwistycznych. Niestety, wkrótce może okazać się, że język ten wyginie.

[edytuj] Czasy obecne

W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysiecy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.

Dialekt Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i aragońskiego

[edytuj] Obszar użycia języka aragońskiego

Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten język wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.

[edytuj] Modlitwa "Ojcze Nasz" w języku aragońskim

aragoński:

Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d'o mal. Amén.

hiszpański (kastylijski):

Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.

[edytuj] Język aragoński a język hiszpański

[edytuj] Różnice w słownictwie

Język aragoński zbliżony jest do hiszpańskiego (kastylijskiego). Jednakże miały na niego wpływ inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż hiszpańskie. Mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do aragońskiego z hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku hiszpańskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

hiszpański	aragoński	znaczenie oraz uwagi
deporte	esporte	"sport"
enseñar, enseñanza	amostrar, amostranza	"uczyć", "nauczanie"
futuro	esdebenidero	"przyszłość"
golpe, golpear	trucazo, trucar	"cios", "uderzać"
palabra	parola	"słowo"
pierna	garra	"noga"
vez	begata	"raz"

[edytuj] Różnice w gramatyce

[edytuj] Rodzajnik

Język hiszpański	Język aragoński
el	o, lo/ro
la	a, la/ra
los	os, los/ros
las	as, las/ras

Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á

[edytuj] Rzeczownik

[edytuj] Odmiana rzeczownika

Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) - arag. d'o, hiszp. de la - arag. d'a.

Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la - arag. á lo/á ro, á la/á ra.

Inne przyimki:

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
para	ta, t' (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską)	"dla"
por	por/ta	"przez, po, z"

[edytuj] Liczba mnoga

Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores - arag. sozials, relichions, escritors.

[edytuj] Czasownik

• Odmiana czasownika "być" (niektóre formy):
  • Większość dialektów języka aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu "być", jak hiszpańskie ser i estar

Czasownik "być"
hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
ser/estar	estar	bezokolicznik
es/está	ye	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/están	son	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estaba	yera	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvo	estió	czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
sido/estado	estato	imiesłów przeszły

• Czas teraźniejszy:
  • Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu językach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej - w hiszpańskim -áis , w aragońskim -as.
• Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado - arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados - arag. estatos.

W obu językach partykuła przecząca ma postać no.

[edytuj] Spójniki

Język hiszpański	Język aragoński	Uwagi
aunque	anque	"chociaż"
cuando	cuan	"kiedy", "gdy"
o	u	"lub"
y	e/y	"i"

[edytuj] Zaimki

Zaimki osobowe:

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
yo	yo	"ja"
tu	tu	"ty"
él, ella, Usted	el/er, ella/erra, Busté	"on", "ona", "pan"
nosotros	nusatros	"my"
vosotros	busatros	"wy"
ellos, ellas	ellos/ers, ellas/eras	"oni", "one"

Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu językach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim łączą się z nim jako przyrostek, a w aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse - arag. referir-se.

W języku aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su - arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus - arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).

Zaimek osobowo-zwrotny se w języku aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

[edytuj] Przysłówki

• Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
• Inne przysłowki:

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
ahí, allí	astí	"tam"
como	como	"jak"
donde	an que	"gdzie"
jamás	xamás	"nigdy"
siempre	perén	"zawsze"
también	tamién	"także"

[edytuj] Różnice w ortografii i interpunkcji

[edytuj] Różnice w literach lub grupach liter

• Hiszpańskie c:
  • przed e lub i:
    • bezpośrednio przed końcówkami czasowników, w aragońskim przechodzi w x: hiszp. conoce, conocido, nació - arag. conoxe, conoxito, naxió.
    • w innych przypadkach, w aragońskim przechodzi w z: hiszp. especial, educación - arag. espezial, educazión.
  • c między a lub e a t przechodzi w u: hiszp. practica, aspecto - arag. prautica, aspeuto
• Hiszpańskie g przed e lub i w aragońskim przechodzi w ch: hiszp. prestigioso, legión - arag. prestichioso, lechión.
• Hiszpańskie h na początku wyrazu:
  • przechodzi w aragońskie f, o ile w łacińskich źródłosłowach jest f: hiszp. hijo, herramienta - arag. fillo, ferramienta (łac. filius, ferramentum).
  • zostaje pominięte w aragońskim, o ile w łacińskich źródłosłowach jest h: hiszp. human, honor, historia - arag. umán, onor, istoria (łac. humanus, honoro, historia).
• Hiszpańskie j:
  • przechodzi w aragońskie ch, o ile w łacińskich źródłosłowach jest i: hiszp. joven, conjunto - arag. choben, conchunto (łac. iuvenalis, coniunctio).
  • przechodzi w aragońskie ll z reguły tam, gdzie w łacińskich źródłosłowach jest li: hiszp. mujer, mejor, hoja, hijo - arag. muller, millor, fuella, fillo (łac. mulier, melior, folium, filius).
• Hiszpańskie n przed v (czyli w aragońskim odpowiedniku - przed b), w aragońskim staje się m: hiszp. investigación - arag. imbestigazión.
• Hiszpańskie v w aragońskim staje się b: hiszp. novela - arag. nobela.
• Hiszpańskie ch przechodzi w aragońskie it, o ile w łacińskich źródłosłowach jest ct lub lt: hiszp. mucho, escuchar, luchar, hecho - arag. muito, ascuitar, luitar, feito (łac. multi, asculto, luctor, factum).

[edytuj] Inne różnice

• W aragońskim, nie stosuje się odwróconych wykrzykników (¡) i pytajników (¿) na początku zdania.

[edytuj] Przedrostki i przyrostki

[edytuj] Przyrostki

Język hiszpański	Język aragoński	Uwagi
-ante, -ente (sing.); -antes, -entes (pl.)	-ant/-án, -ente/-én (sing.); -ans, -ens (pl.)	Przedmiot lub rzecz przeznaczone do pewnej czynności.
-cial	-zial
-ción	-zión
-dad, -tad (sing.); -dades, -tades (pl.)	-dat/-dá, -tat/-tá (sing.); -daz, -taz (pl.)
-ico, -ica	-ico, -ica	Nie zaznacza się w aragońskim akcentowanej samogłoski, np. hiszp. histórico - arag. istorico.
-ivo, -iva	-ibo, -iba
-logía	-lochía
-mente	-ment/-mén	Tworzenie przysłówka

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Consello d'a Fabla Aragonesa