Wikipedysta:Shalom/brudnopis2

Z Wikipedii

Historia Estonii

Spis treści 1 Prehistoria 2 Średniowiecze 2.1 Estonia duńska 3 Wojny inflanckie 4 Panowanie szwedzkie

[edytuj] Prehistoria

Osiedlenie się ludzi na terenach stanowiących dziś obszar Estonii, stało się możliwe po tym, jak zniknął stamtąd lód z ostatniej epoki lodowcowej 11-13 tys. lat temu. Najstarsza znana osada ludzka w Estonii znajduje się nad rzeką Pärnu, niedaleko wioski Puilli. Datowana jest na początek IX wieku p.n.e. Znane są także ślady wspólnot łowców i rybaków mieszkających ok. 6500 r. p.n.e. niedaleko miasta Kunda. Kości i narzędzia podobne do tych znajdowanych w Kundzie odkryto również na Łotwie, północnej Litwie i południowej Finlandii.

Język estoński jest językiem ugrofińskim i należy do języków uralskich. Współczesnym językiem najbardziej zbliżonym do estońskiego jest fiński.

Korzenie ludów estońskich i fińskich, jak również pochodzenie ich języków, pozostają przedmiotem pewnych kontrowersji. W XIX wieku fiński badacz Matthias Castren stwierdził, iż ich macierzą była środkowo-zachodnia Syberia. Później pojawiła się teoria, że starożytna ojczyzna ludów ugrofińskich usytuowana jest na terenach dzisiejszej europejskiej części Rosji, w regionie pomiędzy rzekami Wołgą i Kamą. Teoria ta uzyskała szerokie uznanie. Do lat 70. XX wieku większość lingwistów twierdziło, że Estończycy przybyli na tereny dzisiejszego swego bytowania w pierwszych wiekach naszej ery. Później teoria ta uległa drastycznej zmianie. Na podstawie odkryć archeologicznych stwierdzono, że przodkowie Finów i Estończyków przybyli na tereny obecnego bytowania wiele tysięcy lat temu, być może w wielu falach migracji.

Estończycy przez niektórych uważani są za jeden z ludów zamieszkujących Europę najdłużej, których przodkowie być może pochodzili od przedstawicieli kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej, którzy zamieszkiwali północno-wschodnie wybrzeża Morza Bałtyckiego ponad 5 tys. lat temu. Wcześni Estowie nie stworzyli jednolitego organizmu państwowego. Byli przede wszystkimi drobnymi rolnikami, a ich podstawową jednostką organizacyjną była wieś. Z tego powodu bardzo szybko stali się przedmiotem ekspansji sąsiednich ludów i państw.

Nazwa Estonia (we współczesnym języku estońskim Eesti) może być wywodzona ze słowa Aestii, nazwy nadanej przez starożytnych Germanów ludom zamieszkującym tereny na północny-wschód od Wisły. Rzymski historyk Tacyt w 98 r. n.e. po raz pierwszy pisał o ludach Aestii i wczesnych Skandynawach, nazywając ziemie na południe od Zatoki Fińskiej Eistland, a ich mieszkańców eistr.

[edytuj] Średniowiecze

Estonia była jednym z ostatnich europejskich terenów poddawanych chrystianizacji. W 1193 roku papież Celestyn III wezwał do krucjaty przeciwko poganom żyjącym w północnej Europie. Rycerze krzyżowi z północnych Niemiec założyli m.in. Rygę, stolicę dzisiejszej Łotwy. Z pomocą świeżo nawróconych Liwów i Letów, krzyżowcy rozpoczęli najazdy na tereny dzisiejszej Estonii w 1208 r. Plemiona estońskie stawiały heroiczny opór niemieckim wyprawom. W 1217 zakon kawalerów mieczowych wraz ze sprzymierzeńcami, odniósł zwycięstwo w tzw. bitwie dnia św. Mateusza (która miała miejsce niedaleko Viljandi 21 września), podczas której zginął estoński wódz Lembitu. Okres 1208-1227 uważany jest przez dzisiejszych Estończyków za jedną z pierwszych walk narodowowyzwoleńczych. W tym czasie musieli oni stawiać czoła także naporowi ze strony Rusi Kijowskiej, Danii i Szwecji.

[edytuj] Estonia duńska

Na początku XIII wieku północna Estonia została podbita przez Królestwo Danii pod rządami króla Waldemara II Zwycięskiego. Stało się tak w wyniku zwycięstwa wojsk duńskich w bitwie pod Lyndanisse (niedaleko dzisiejszego Tallina) w 1219 roku.

W 1227 roku kawalerowie mieczowi zdobyli ostatnią pogańską enklawę na wyspie Saaremaa. Po tym wydarzeniu przymusowa chrystianizacja pogańskich wspólnot w Estonii została zakończona. Tereny dzisiejszej Estonii zostały podzielone pomiędzy zakon kawalerów mieczowych (będący inflancką gałęzią zakonu krzyżackiego, arcybiskupa ryskiego, biskupa Dorpatu (w języku estońskim Tartu piskopkond), biskupa Kurlandii i biskupa Ozylii. Te półautonomiczne księstwa biskupie tworzyły Konfederację Inflancką. Północna część Estonii - dzisiejsze dystrykty Harjumaa i Virumaa (w języku niemieckim Harrien i Wierland) - były nominalnymi posiadłościami duńskimi do 1346 roku. Rewel (dzisiejszy Tallin) otrzymał prawo lubeckie w 1248 i wszedł w skład Hanzy pod koniec XIII wieku.

Z powodu niemieckiej dominacji, ludność rodzima została zepchnięta do roli poddanych feudalnych chłopów lub miejskiego plebsu. 23 kwietnia 1343 roku wybuchło pierwsze powstanie ludowe, było to tzw. powstanie w noc św. Jerzego (Jüriöö), skierowane przeciwko niemieckojęzycznym panom ziemskim. Zostało ono stłumione, a Vesse, rebeliancki król wyspy Saaremaa został powieszony w 1344 roku. W wyniku powstania i podobnych niepokojów, król duński sprzedał swe inflanckie posiadłości Krzyżakom.

Pomimo wielu lokalnych rebelii i inwazji Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w 1481 i 1558 roku, klasy rządzące były niemieckojęzyczne. Miało to ogromny wpływ na wprowadzenie od 1524 roku protestantyzmu w Estonii.

[edytuj] Wojny inflanckie

W 1525 roku zakon krzyżacki w Prusach został zsekularyzowany, a jego inflancka filia zaczęła podupadać. Szlachta inflancka zaczęła wiązać swą przyszłość z Polską, czemu próbował przeciwdziałać Iwan IV Groźny (ówczesny wielki książę moskiewski), który zawarł antylitewski sojusz z wielkim mistrzem krzyżackim. W 1557 roku król polski Zygmunt II August wyruszył z wyprawą zbrojną przeciwko zakonowi, która zakończyła się wymuszeniem przymierza przeciwko Moskwie, zawartego pomiędzy Królestwem Polskim a krzyżakami 14 września 1557 w Pozwolu. W odpowiedzi na to Iwan IV Groźny zaanektował w 1558 roku Dorpat i Narwę. Wkrótce potem Dania zajęła Ozylię (1560 rok, a Szwecja opanowała Rewel (1561). Z tego powodu nowy wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotthard Kettler zawarł 28 listopada 1561 r. pakt wileński z Rzeczpospolitą, na mocy którego dokonano sekularyzacji zakonu, a sam Kettler przeszedł na protestantyzm i został księciem Kurlandii i Semigalii (położonych na terenie dzisiejszej Łotwy), będących polskim lennem. Taki podział nie zadowolił jednak innych państw pragnących zachować swoje wpływy w Inflantach.

Zaowocowało to I wojną północną, konfliktem zbrojnym między Rzeczpospolitą a Rosją, do którego okresowo włączały się Dania i Szwecja. W wyniku działań wojennych Rosja zajęła Dorpat, Szwecja Estonię, a wyspy Ozylia i Dagö przypadły Danii. Konflikt pozostał nierozstrzygnięty, bo o ile w 1570 roku Dania i Szwecja zawarły pokój w Szczecinie, to pomiędzy Polską a Rosją podpisano jedynie rozejm.

W czasie I wojny północnej, książę Holsztynu, biskup Ozylii i Kurlandii, syn króla Danii Chrystiana III, Magnus Inflancki popierany był przez cara Rosji Iwana IV Groźnego, który stworzył dla niego marionetkowe królestwo Inflant ze stolicą w Oberpahlen (dziś Põltsamaa). W latach 1575-1577, gdy wojska moskiewskie wznowiły wojnę, oblegając miasta inflanckie, większość z nich, by uniknąć rosyjskiej okupacji oddawała się pod protekcję Magnusa. W 1575 roku Rosja zajęła Parnawę (dziś Pärnu) w północno-wschodniej Estonii, ale doszło do odwrócenia sojuszy, ponieważ na szwedzkim tronie zasiadł skoligacony z Jagiellonami Jan III Waza. W 1577 Magnus nawiązał tajne pertraktacje z królem Polski Stefanem Batorym, co spowodowało jego uwięzienie przez Iwana Groźnego. Zmuszony do zrzeczenia się tytułu królewskiego, uznał się za poddanego Rzeczypospolitej i wziął udział w wojnie moskiewskiej Batorego. Król polski ruszył na Rosję z trzema wyprawami wojennymi, co zmusiło cara do zawarcia w 1582 roku dziesięcioletniego rozejmu w Jamie Zapolskim. W jego wyniku Inflanty zostały podzielne na trzy województwa: wendeńskie, dorpackie i parnawskie, które weszły w skład I Rzeczypospolitej. Dwa ostatnie zajmowały tereny dzisiejszej południowej Estonii.

[edytuj] Panowanie szwedzkie

Po śmierci króla szwedzkiego Jana III Wazy, jego następcą został w 1593 roku władca polski Zygmunt III Waza. Nie był on lubiany w protestanckiej Szwecji, ponieważ był fanatycznym katolikiem. Jednym z głównych problemów była także Estonia - w Pacta conventa elekcyjny władca polski obiecał przekazać ją Rzeczpospolitej. W maju 1595 roku na mocy traktatu zawartego z Rosją, zrzekła się ona na rzecz Królestwa Szwecji Estonii i Narwy. W 1597 roku Sejm upomniał się o przyłączenie tych terenów do Polski, a 12 marca 1600 roku ogłosił inkorporację Estonii do Rzeczpospolitej. Już w listopadzie 1599 roku wojska szwedzkiego księcia Karola IX Wazy opanowały Narwę, a do marca 1600 roku wyparły załogi polskie z Estonii (która wkrótce formalnie uznała władzę Karola), by następnie przystąpić do działań wojennych prowadzonych na pełną skalę. W Rewalu i Narwie 19 sierpnia 1600 roku wylądowała silna armia szwedzka, do której wkrótce potem przyłączyła się szlachta estońska. Działania wojenne trwały do 1611 roku, a na terenach dzisiejszej Estonii miały miejsce m.in. oblężenie Fellina (1602, sukces wojsk Rzeczypospolitej), Bitwa pod Rewlem (1602, zwycięstwo wojsk polsko-litewskich), oblężenie Białego Kamienia (dziś Paide; 1602, sukces wojsk polskich), bitwa pod Rakvere (1603, zwycięstwo Rzeczypospolitej), bitwa pod Białym Kamieniem (1604, zwycięstwo Polaków) i oblężenie Parnawy (1609, sukces wojsk Rzeczypospolitej). W kwietniu 1611 roku Szwecja i Rzeczpospolita podpisały rozejm na dziewięć miesięcy. Śmierć Karola IX, niepowodzenia szwedzkie w wojnie z Danią oraz zaangażowanie się Zygmunta III w wojnę z Rosją sprawiły, że obie strony w kwietniu 1612 roku chętnie przedłużyły rozejm o dziesięć miesięcy, a 20 stycznia 1614 roku zawarto układ o zawieszeniu broni na ponad dwa lata, czyli do 29 września 1616 roku.

Kolejne konflikty Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją miały miejsce w latach 1620-1622 i 1625-1629. W tym czasie Szwedzi kontrolowali niemal całość terenów dzisiejszej Estonii. Panowanie szwedzkie oznaczało usunięcie z ziem estońskich resztek katolicyzmu i rozpowszechnienie luteranizmu, ale również odbudowę gospodarczą ze zniszczeń wojennych. W późniejszych wiekach okres ten nazywany był dobrymi szwedzkimi czasami, ponieważ doszło do sporego ograniczenia wpływów niemieckiej szlachty nad chłopami estońskimi, jak również rozwój oświaty i języka estońskiego. Dużą rolę w tych wydarzeniach odegrała luterańska sieć szkół parafialnych. W 1632 roku król szwedzki Gustaw II Adolf Waza założył uniwersytet w Dorpacie (przetrwał on do 1710 roku).