Oksitaans
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
Oksitaans (AmE: /ˈɑksəˌtæns/), Lenga d'òc of Langue d'oc (Oksitaans: occitan, lenga d'òc) is 'n Romaanse taal wat in Oksitanië, dit wil sê, Suidelike Frankryk, Monaco, en sommige valleie in Italië en Spanje gepraat word. In taalkundige opsig word Frankryk volgens die verskillende vorme van die woord "ja" in twee groot taalgebiede verdeel: Die noorde wat die woord oui vir "ja" gebruik is die gebied van die langue d'oïl ("die oïl-taal"), in die suide word die langue d'oc gepraat (oïl en oc beteken albei "ja").
Oksitaans word as die groot sustertaal van Frans beskou, en sy ou taalgebied in die suide beslaan 'n derde van die huidige Frankryk. Die presiese taal sprekers is nie bekend nie; na ramings is daar 700 000 mense wat dit nog steeds as 'n omgangstaal gebruik en moontlik twaalf miljoen potensiële sprekers, wat 'n passiewe kennis van die taal het of deur middel van onderwys hulle basiese kennis van Oksitaans sou kon verbeter om dit as 'n verkeerstaal te gebruik.
Oksitanië (Oksitaans: Occitània) is die gedeelte van Suid-Frankryk waar die Oksitaanse taal, die langue d'oc of Occitan, uit die Gallies-Romeinse variant van die Vulgêrlatyn ontwikkel het. Die naam "Oksitanië" word vanaf die laat 13de eeu gebruik. Sowat 15 miljoen mense - 'n kwart van die Franse bevolking - leef in die gebied, en twee derdes van hulle het min of meer kennis van die Oksitaanse taal. Daar word geraam dat meer as twee miljoen mense - veral op die platteland - Oksitaans as omgangstaal (kan) praat, ofskoon die laaste moedertaalsprekers, wat geen kennis van Frans (die amptelike taal) gehad het nie, al in die dertigerjare van die twintigste eeu oorlede is. Omdat die gebruik van Frans ook op skool afgedwing is, glo baie ou mense nog steeds dat Oksitaans niks meer as 'n verbasterde plaaslike variant van die Franse taal is nie.
Dit is egter duidelik dat die Oksitaanse taal 'n selfstandige lid van die Romaanse groep van tale is, alhoewel daar 'n groot aantal uiteenlopende dialekte bestaan. Die twee grootste groepe is die dialekte van die Limousin en Auvergne in die noorde en Gascogne en Languedoc ('n gebied wat ook die naam van die taal dra) in die suide.
Inhoud |
[wysig] Die vroeë geskiedenis
Die eerste Oksitaanse woorde in Latynse geskrifte verskyn in die tydperk tussen 700 en 800. Die eerste bekende teks, wat volledig in Oksitaans geskryf is, dateer uit die jaar 1002.
Tussen 1229 en 1232 verower Jaume I "El Conqueridor" ("Die Veroweraar") die eiland Mallorca en Valence van die Almohadiese Moslem-heersers. Katalaans, wat in hierdie tydperk nog grootliks ooreenkom met die Middeleeuse Oksitaans, vervang Arabies as amptelike taal.
[wysig] Die bloeitydperk in die Middeleeue
Die taal en letterkunde van Oksitanië speel 'n belangrike rol in die Middeleeuse geskiedenis van Wes-Europa. Die geskiedenis van die Oksitaanse letterkunde begin met die digter Willem IX van Akwitanië (1071-1127). Oksitaans, die taal van die troubadours, is die taal waarin die groot ridderlike liefdesverhale vir die eerste keer in die Europese literatuurgeskiedenis voorkom. Die sage van Tristaan en Isolde is vanuit Oksitanië dwarsoor die vasteland versprei. Vroueverering en 'n kosmopolitiese kultuur word versterk onder die invloed van die Kathare, 'n gnostiese beweging wat 'n eie soort christendom ontwikkel het. Die Oksitaanse kultuur van vryheid en verdraagsaamheid het van die gebied die vooruitstrewendste en welvarendste in Europa gemaak, en sy boodskap het vinnig versprei en feitlik alle Europese howe beïnvloed.
[wysig] Die kruistog teen die Kathare
In die grusame kruistogte van 1209 tot 1244 is duisende mense vermoor en die bloeiendste kultuur in Europa vernietig. Die Kathare wat nie die goddelikheid van Jesus Christus wou aanvaar nie en die aardse god van die Hebreeuse Skrifte verwerp het is deur "Christelike" Noord-Franse leërs en met goedkeuring van die Vatikaan uitgeroei. Die kruistogte word onder die grootste gruweldade van die geskiedenis gereken, en die Oksitaniërs, wat die Noord-Franse eintlik steeds as buitelanders beskou het, bly in die volgende eeue argwanend teenoor die Paryse regering. Die Franse Rewolusie van 1789 word in die gebied ewe sterk ondersteun soos die gedagtes van die antiklerikalisme en radikale sosialisme. Vandag is daar weer 'n klein maar groeiende beweging wat die nagedagtenis en erfenis van die Kathare in die plaaslike publiek bevorder.
Sedert die kruistogte probeer die bevolking hulle identiteit min of meer deur die gebruik van die eie taal te bewaar, en ook die naam Oksitanië vir die gebied word in die dertiende eeu ingevoer. Met die edik van Villers-Cotterêts word Oksitaans in 1539 ten gunste van die Noord-Franse taal afgeskaal, en talle skrywers van die Oksitaanstalige gebied soos Michel Eyquem de la Montaigne en Charles baron de Montesquieu begin ook na die taal van die Île de France oorskakel. Terwyl die owerhede en die geleerdes die taal eerder as 'n patois of streektaal beskou word die Oksitaanse taal deur die landelike bevolking steeds gebesig en wek weer belangstelling in die Romantiese stromings van die 19de eeu.
[wysig] Dialekte
Die hoofsaaklike taalvariëteite of dialekgroepe van die Oksitaanse taal is
- Noord-Oksitaans (Nord-Occità) met Limousiens (in die Limousin), Auvrgnaties (in die Auvergne) en alpine dialekte in die suidelike deel van die Franse Alpe,
- Suid-Oksitaans (Occità Meridional) met Languedokies (in die Languedoc), Provensaals (in die Provence) en Nissart in die omgewing van Nice (waarby Nissart dikwels ook by Provensaals gereken word) en
- Gascognies (Gascó) (in die Gascogne) met onder meer Aranees in die Spaanse Val d'Aran (Aranvallei). Weens sy talle afwykende taalkundige besonderhede word Gascognies soms ook as 'n eie taal beskou.
'n Aantal romaniste beweer dat 'n nou verwantskap sou bestaan tussen Oksitaans en die Katalaanse taal, waarby die meeste verskille wat tans bestaan onder die invloed van die oorheersende Franse en Spaanse taal ontstaan het. Die spelling van Oksitaans neem gewoonlik Frans as sy voorbeeld, terwyl Spaanse skryfwyses na Katalaans oorgedra is.
[wysig] Amptelike status
Die Oksitaanse taal word aan die begin van die 21ste eeu nog steeds nie as ampstaal gebruik nie, maar die Franse televisiekanaal France 3 bied gereëld nuusberigte in Oksitaans aan. Suid-Franse kinders kan die Oksitaanse taal in besondere kleuterskole, die sogenaamde calandretas, aanleer.
[wysig] Moderne digters
Dit was veral die werk van die digter Frédéric Mistral (1830-1914) wat aan die beginpunt van die nuwe bloeitydperk van die Oksitaanse taal staan. Saam met ander jong skrywers stig hy op 25 Mei 1854 die kultureel-politieke beweging Félibrige wat probeer om op die grondslag van die Provensaalse dialek 'n nuwe standardtaal te skep wat ook vir literêre doeleindes geskik is. Met voorlopers soos Abbé Joseph Roux wat die spelling standardiseer, Prosper Estieu en Antonin Perbosc word Mistral die belangrikste Oksitaanse digter. Vir die gedig Mirèio wat hy reeds in 1851 geskryf het ontvang Mistral in die jaar 1904 die Nobelprys vir Letterkunde.
Max Rouquette (Oksitaans: Max Roqueta) is 'n ander groot Oksitaans-Provensaalse digter van die 20ste eeu. Sy werk omvat talle romans, kortverhale, gedigte en toneelstukke, wat hy steeds ook self na Frans vertaal. Max Rouquette sterf in Junie 2005 op 96-jarige leeftyd in Montpellier.
[wysig] Vergelyking met ander Romaanse tale
| Afrikaans | Latyns | Frans | Italiaans | Spaans | Oksitaans | (Sentraal-)Katalaans | Portugees | Roemeens |
| sleutel | clavis | Vierde naamval clavem | clef | chiave | llave | clau | clau | chave | cheie |
| nag | nox | Vierde naamval noctem | nuit | notte | noche | nuèit | nit | noite | noapte |
| sing | cantare | chanter | cantare | cantar | cantar | cantar | cantar | cânta |
| bok | capra | chèvre | capra | cabra | cabra | cabra | cabra | capra |
| taal, tong | lingua | langue | lingua | lengua | lenga | llengua | lingua | limbă |
| plein | platea | place | piazza | plaza | plaça | plaça | praça | piaţă |
| brug | pons | Vierde naamval pontem | pont | ponte | puente | pont | pont | ponte | pod |
| kerk | ecclesia | église | chiesa | iglesia | glèisa | església | igreja | biserică |
| hospitaal | hospitalis | hôpital | ospedale | hospital | espital | hospital | hospital | spital |
| kaas | caseus | Vulgêrlatyns formaticum | fromage | formaggio | queso | formatge | formatge | queijo | fromaĝo |
[wysig] Eksterne skakels
- Nuusberigte in Oksitaans vir Windows Mediaspeler
- DICCIONARI GENERAL OCCITAN DE CANTALAUSA - 'n Eentalige Oksitaanse woordeboek
[wysig] Verwysings
- Bec, Pierre: La Langue Occitane. Parys: Presses Universitaires de France 1994
- Stephens, Meic: Linguistic Minorities in Western Europe. Llandysul: Gomer Press 1976
| Italiese tale | ||
|---|---|---|
| Italiese groep: | Oskies | Umbries | Faliskies | Latyn | |
| Romaanse tale | ||
| Iberoromaans: | Asturies | Galicies | Katalaans | Portugees | Spaans | |
| Galloromaans: | Langues d'oil: Frans | Gallo | | Lorreins | | Normandies (Auregnais | Guernésiais | Jèrriais | Sercquiais) Pikardies | Champenois | Wallonies | Anglo-Normandies Oksitaans: Aranees | Auvergnat | Gaskons | Languedokies | Limousin | Provensaals Frankoprovensaals |
|
| Retoromaans: | Romansch | Ladinies | Friulaans | |
| Italoromaans: | Dalmaties | Italiaans | Napolitaans | |
| Suid-Romaans: | Korsikaans Sardies (Campidanies, Galluraans, Logudories, Sassaries) | |
| Balkanromaans: | Aroemeens | Istro-Roemaans | Meglenoroemaans | Roemeens | |
| Romaanse Kunstale: |
Interlingua | Interlingue | Lingua Franca Nova | |
