Китдин орн-нутг
From Wikipedia
Китд Улсин Республикин тускар меддго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутг эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ 1990 җилин то-диг медүлҗ-эна. Орн-нутгин хотл балһснь Пекин, энд 10 сай 819 миңһн күн бәәнә (1990 җил).
Китд нугт 23 провинц. 5 автономн район болн цутхлңгин медлин 3 балһсн (Пекин, Шанхай, Тянцзин) бәәнә. Автономн райодын тоод Өвр Моңһл (Внутренняя Монголия), Шинҗән-Уйһр, Төвд, Нингша, Гуаншин орҗана. Өвр Моңһлд болн Шинҗән-Уйһрин автономн районд мана өөрд хальмгуд бәәнә. Өвр Моңһлың хотл балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотлнь - Үрмч. Тегәд Китд Улсин Республик Хальмг Таңһчла бас эврөннь тууҗарн, өдгә цагин йовдларн залһлдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китд орн-нутгин государственн келнь китд болҗана. Китд улс - хань — орн-нутгин цуг улсин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улс энд бәәнә. Тер тоод Нингша пр овинцд мусульманмуд, Гуаншинд Өмн үзгин Азии келн-улс — вьетнамцнр болн нань чигн әмтн бәәнә.
Делкән хамгин кезәңк туужта орн-нутгу-дын негнь Китд болҗана. Кесг зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудыг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Маньчжуриг, Моңһлын, Зүн һарин, Кашга-рин, Төвдин зәрм Һазрмудыг эзлҗ авад, эврәннь орн-нутган өргҗүлсмн.
Болв XIX зун җиләс авн Англь, Японь, Германь болн нань чигн орн-нутгуд Китдиг эврәннь медлдән орулхар седҗәлә. Китд улс эн даҗрачнрин өмнәс кесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911 — 1913 җилмүд) монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-ликиг зарлла.
1937 — 1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрхин кергт, дә босхла. 1945 җилд со-ветск церг Японя Квантунск әәрмиг хамх цокад, Манчжуриг сулдхла. Японь эврәннь капитуляции тускар зарлла. Советск цер-гин командовань Китдин улсин әәрмд япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгт олн улсин революц диилвр бәрхин төлә сән таал тогтагдла.
Хулһн сарин нег шинд Китд Улсин Республик зарлгдла. Ода орн-нутгт 1982 җилин бар сарин 4-д батлсн КНР-ин Консгитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасн политическ бур-дәц хамхлгдла. Олн-улсин элчнрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһгддг государственн органмудын ормд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрн органмудын көдлмшиг рево-люционн" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсин элчнрин Цугкитдин хург государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн райодас, цутхлңг медлин балһсдас суңһгдсн депутатирас ВСНП тогтна. Депутатириг суңһлһн ВСНП-н даңгин үүлддг комитетин һардврт болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһгдна. Цугкитдин эн хург КНР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КНР-ин ахлачин болн терүнә даруксин үүлдврин болзгнь бас тавн җил болҗана, дарук болзгт чигн эдниг суңһҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагт.
КНР-ин ахлач государствин дотр-дундын болн һазадын кергүдт элчлна. КНР-ин ахлачин селвгәр ВСНП Государственн советин (правительствеин) премьерин кандидатуриг батлна. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнд даңгин үүлддг комитет үүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһгдна. Комитетин күцц зөвин болвзгнь бас тавн җил болҗана. Зака тогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
Күцәгч йосн болхла Государственн советин һарт бәәнә. Государственн совет Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддг комитетин өмн дааврта болҗана. Госсоветин болзгнь бас тавн җил болҗана. Орн-нутгин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин премьер, терүнә дарукс, советин гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнр эн үүлд хойрас үлү болзгт тәвгдхш.
Райодын, балһсна, провинцсин олн улсин элчнрин хургд тавн җилин болзгт суңһгдна.
Орн-нутгин парламентд - олн улсин элчнрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олн мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһла.
Орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд урдк кевәр һоллгч чинриг Китдин Комму-нистическпарть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигн Коммунис-тическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыг чадмгар һардҗа-на.
Энүнә үүлдвриг бурушаҗах баһчудын чидлмүд орн-нутгт бәәсн болв чигн, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврта политикиг коммунистнр ик урдаснь күцәснә ашт орн-нутгт тиим бәәдл тогтв. Делкәд учрҗах демократическ сольврмудыг Китдин коммунистнр Советск Союзин коммунистнрәс урдаснь медҗ тодрха керг-үүлдвр күцәлә. Орн-нутгин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутгт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Советск Союзд болхла тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлсна, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцрлһнас болн революционн ик сольврмудас гетлгв. Хуучн йосн ормдан үлдв.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегц эн КНР-ин цергә советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчн чигн ком-мунистнрин һарт бәәхмн болҗана.
1987 җилин хулһн сарин чилгчәр КПК-н XII съезд болла. 285 кун ханьта шин ЦК-г эн суңһв. 200 күн ханьта селвгчнрин цутхлң комиссь энд суңһла. ЦК-н Политбюрон ханьд 18 күн орҗана. Дисципли бүрткдг цутхлң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнр урдк кевәр дисциплнд һол оньган өгдг болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутгт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсн болв чигн, эврәннь һоллгч зокалмудас коммунистнр хаһцҗахш. Талдан халәцтә партиг эдн цагин некврлә ишкдл бәрҗ тесдг болҗана.
"Буржуазн" партьсн тоод Китд нуггт демократь делгрүллһнд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болв орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд эднә зүүҗәх чинрнь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һаллгчдан коммунистнр бәәнә. Талдан партьсин элчнриг терүнә ханьд кезә орулхмб?
Тер мет Китдин олн улсин политическ селвлцәнә совет орн-нутгг 1949 җиләс авн үүлдҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсн демократическ партьс, олна организацс, олн зусн келн-әмтнә элчнр, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
Өдр болһн һардг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җэньминь жибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. Болв китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
Зәңгллһнә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхлң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутгт үүлдҗәнә.
Китдин экономикин тускар бидн келлә-видн. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгрлт авчана, сул экономнческ зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә. Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 цзяо — 100 фын. Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһлд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз тарад хуурсна саамд эн орн-нутгин тоомсрнь өөдлв. Моңһлын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.
