Lituania

Test an lenga piemontèisa

La Lituania (Lietuva an lituan) a l'é un pais dël nòrd-est dl'Euròpa.

A confin-a con Letònia, Bielorussia, Polònia e Federassion Russa (exclave ëd Kaliningrad). A l'é bagnà dal Mar Bàltich.
La capital a l'é Vilnius.
A l'ha na surfassa ëd 65.303 km² e a conta environ 3 milion e mes d'abitant.

A l'é mèmber ëd l'Union Europenga.

[modìfica] Anté ch'as treuva

[modìfica] Geografìa fìsica

Ël teritòri dla Lituania a l'é formà a nòrd e a sud da colin-e moréniche d'aotëssa màssima antorn a 280 méter e a l'é rich ëd lagh d'orìgin glassial. Ant la part sentral, ocupà an part dal bassin dël fium Nemunas, a së spantio bòsch e pasture. La còsta, assè curta, a l'é pian-a e sabiosa, con banch an tra ij pì àot d'Euròpa.

[modìfica] Stòria

Dal prim mileni aGC la zòna dël Nenumas a l'era abità daj balt. Ij balt litoan a l'han ocupà la region ant ël sécol ch'a fa X, an organisand-se an tribù. L'unificassion polìtica dël pais a l'é stàita possà nen mach dal creesse ëd rapòrt feodaj, ma ëdcò tanme reassion a la polìtica espansionìstica dl'órdin dij sivalié alman. Cap dël pais a l'é dventà ël duca Mindanngas ch'as fa batesé dël 1251 e ant ël 1253 a arsèiv dal vësco ëd Roma Nossens IV la coron-a real. Ant ël 1260 la fòrta contrarietà dij sò sùdit a lo possa a abiuré; sò sucessor a dovran ëmné ëd lòte sangonante contra ij crosià.
Ël ver fondator dlë stat litoan a l'é l'arsiduca Gedimin (1316-1341), ch'a pasia ël pais, a n'ameliora l'organisassion anterna e a men-a na goèra squasi contìnoa contra ij léton. Cand a meuir, la Lituania a ten ëdcò teritòri fin-a a j'anviron ëd Minsk, Novgorod, Polock e Smolensk. Ëdcò ël duca ëd Chijv a l'era vassal dël granduca ëd Lituania.
Ij crosià a ranfòrso j'atach contra la region an ampadronend-se dle zòne costiere e dël castel ëd Kovno; dal 1345 al 1382 a-i son ëstàite 96 ëspedission militar crosià contra la Lituania. Ël prinsi Jagello a l'é forsà a dé a l'órdin dij sivalié alman na part dla region ëd Źmudź. Pì tard Jagello as convertiss al cristianésim e, tanme marì d'Edvige d'Angiò, a dventa ëdcò re ëd Polònia con ël nòm ëd Ladislao II (1386-1434), an unificand Lituania e Polònia. Mach antlora ant la capital Vìlnius as anstituiss un vëscovà e ij nòbij lituan as convertisso al cristianésim. Bele che unìe, Polònia e Lituania a son restà indipendente e la Lituania a l'ha segoità a elege so granduca. Sota 'l granduca Vitold (1392-1430) la Lituania a riva a soa màssima espansion: a metà dël sécol ch'a fa XV sò confin a rivo fin-a squasi a Mosca e, passà ël Dnepr, an Ucrain-a.
Ansema a la Polònia, la Lituania a arpossa an manera definitiva j'atach dij crosià con la bataja ëd Grunwald dël 1410. A la fin dël sécol ch'a fa XV, a ancamin-a a esse mnassà da Mosca; për fé front a j'atach dj'armade moscovita, la diplomassìa lituan-a as avzin-a ancora ëd pì a la Polònia. Dël 1569 a së stìpula l'Union ëd Lublin, ch'a compòrta l'ancorporassion dla Lituania a la Polònia. Bele ch'a continoèissa a avèj n'aministrassion autònoma, j'aotorità sentraj a stasìo a Varsavia e, dël 1697, ël polonèis a dventa lenga ofissial an Lituania.
Dòp dla spartission dla Polònia dël 1795, na cita part dla Lituania, an sla riva snistra dël Nemunas, a passa a la Prussia, ma la pì part dël teritòri lituan a l'é pijà da la Russia. Ij nòbij e ij paisan a preuvo a arviresse ant ël 1830-1831 e ant ël 1863 a la dominassion zarista, ma a-i riesso nen. A la fin dël sécol ch'a fa XIX j'anteletoaj as buto a la testa dël moviment nassionalista e a ancamin-o a fé seurte ij prim giornaj an lenga lituan-a; ës moviment a l'é adressà nen mach contra la dominassion russa, ma ëdcò contra l'anfluensa dij nòbij polonèis. Possà da la rivolussion russa dël 1905, as radun-a a Vilnius l'ansidit parlament lituan ch'a ciama inutilment l'autonomìa al zar.
Durant la prima guèra mondial ij partì polìtich lituan as buto d'acòrdi e ël 16 ëd fërvé dël 1918, sota la protession dl'esèrcit alman, a proclamo lë stat lituan andipendent e a eufro la coron-a a 'n prinsi alman. A s'oponìa a cost govern ël Partì Comunista Lituan che, sota la goida ëd Michevičius-Kapsulus as ampadroniss dël govern e a ciama agiut al govern soviétich russ. Ma dl'ost 1919 a torna al podèj ël govern ëd prima.
Dl'otóber 1920, durant la goèra polonèisa-soviética ël general polonèis Želigowski a pija Vilnius e j'anviron e a në diciara l'anession a la Polònia. Ël govern lituan a l'aceta nen e as dev tramudesse la capital a Kovno fin-a al 1940.
Ant ël 1922 an Lituania, che antratant a l'era dventà na repùblica, a-i seurt na neuva costitussion e ël govern a buta an euvra n'arforma agraria ch'a colpiss ël latifond. Ant ël gené dël 1923 l'esèrcit lituan a òcupa ël pòrt ëd Memel, ch'a fasìa part dla Prussia oriental, ancorporandlo coma teritòri autònom dla repùblica lituan-a.
Fin-a al 1926 a governo ij partì polìtich republican, ch'a siglo n'acòrdi con l'Union Soviética ëd nen agredisse. Ant ël 1926 con un colp ëd man a va al podèj ël regim ditatorial dël pressident Smeton. Dël 1934, Estònia, Letònia e Lituania a firmo l'Antèisa Bàltica, n'acòrdi ëd colaborassion, dzortut për la difèisa. Dël mars 1939 l'Almagna a òcupa Memel e ël govern lituan a stìpula 'n neuv acòrdi con l'Union Soviética. La sità ëd Vilnius e j'anviron, ocupà da l'Union Soviética a l'anvasion dla Polònia dlë stèmber 1939, a son rendù a la Lituania. Ma ant ël 1940 a-i é n'àotr colp dë stat. Ël neuv govern ëd J. Paleckis a uniss la Lituania a l'Union Soviética, tanme repùblica soviética. La Lituania a ven ocupà da j'armade alman-e durant l'anvasion dl'Union Soviética e, a la fin dla goèra, a torna sota 'l contròl dl'Union Soviética.
Cand ch'a-i dròca la muraja ëd Berlin, la Lituania a torna indipendenta.

[modìfica] Art

Già abità an época mesolìtica, la region a goerna dl'era neolìtica (IV-II milegn aGC) mach oget d'ambra e siràmica. Dël prim perìod dl'era cristian-a a-i resto bizó an argent e bronz.
Giumai dësblà ij castej an bòsch dl'àuta età 'd mes (sécoj IX-XIII), a-i resto ancor dij castej an pera a pianta quadrà o poligonal dël sécol ch'a fa XIV, soens sircondà da aglomerà urban con ëd ca patrissie da la rica decorassion gòtica (tanme ca Perkunas a Kaunas).
Apress lë spantiament dël catolicésim (1387) a l'é ancaminasse la costrussion d'edifissi religios, dont ël pì amportant a resta Sant'Ana a Vilnius (1500-1581); con l'antensifichesse dij rapòrt con j'àutri pais, a ancaminé dal sécol ch'a fa XVII a son fabricà vàire edifissi, cese e palass baròch (tanme la cesa ëd Santa Catlin-a a Vilnius, dël sécol ch'a fa XVIII) ampressiosìe ëd piture e sculture. Da banda ëd sòn, as dësvlupa la pitura monumental (frësche dël monasté ëd Pažaislis davzin a Kaunas, ëd Delbene, M.A. Palloni e d'àutri) e la decorassion ëscultural (Sant Pé e Pàul ëd P. Peretti, G.M. Galli e àutri artista).
Unìa a la Russia dël 1795, la region a dësvlupa na soa scòla artìstica (scòla ëd Vilnius, 1793-1831) dont a fan part vàire artista d'ispirassion neo-clàssica, tanme l'architet L. Stuoka-Gucevius (1753-1798), ël pitor Smuglevičius (1745-1807) e lë scultor K. Jelkis (1782-1867). Apress, ij sò anlev a dësvlupo tema romàntich e realista, tanme ij pitor V. Vankavičius e K. Ruseckas.
Da la mità dël sécol ch'a fa XIX le sità a chërso an pressa: as costruisso ca e edifissi pùblich an ëstil eclétich, antramentre che ant la pitura a së spantia viaman ëd pì la tendensa realista. A l'ancamin dël Neuvsent a l'é fondà l'Academia nassional lituan-a, dont a fan part M.K. Čiurlionis (1875-1911) e jë scultor J. Zikars (1881-1944) e P. Rimša (1881-1961). Pì tard a së spantia la corent costrutivista ëd V. Dubeneckis e V. Zemkalnis-Landsbergis, ma ël realism e le tendense nassionalìstiche a dòmino ancor për un pess. Dël 1922 a-i nass la scòla artìstica 'd Kaunas, ch'a archeuj ij mej artista realista, tanme A. Žmuidzinavičius, P. Kalpokas e jë scultor V. Grybas e J. Mikenas. Durant ël perìod soviétich, ij tema dominant a son ëstàit coj stòrich, dzortut coj gropà al passà arvolussionari o a 'l travaj, con artista tanme V. Mackevičius, A. Savickas, S. Usinkas; j'art aplicà a l'han trovà soa sbocadura dzortut ant ël setor dla mobilia.

[modìfica] Organisassion polìtica

La Lituania (nòm ofissial: Lietuvos Respublika) a l'é una repùblica.
Ël president a l'é Valdas Adamkus (dal 2004).
Ël Prim Ministr a l'é Gediminas Kirkilas (dal 2006).