Język mołdawski
Z Wikipedii
Język mołdawski (limba moldovenască, graiul moldovenesc, лимба молдовеняскэ) to język z grupy języków wschodnioromańskich, który bywa często utożsamiany z językiem rumuńskim lub uważany za jego odmianę. Obecnie językiem mołdawskim posługuje się ok. 2,7 mln osób w Mołdawii, który jest językiem urzędowym tego kraju. Poza terytorium Mołdawii posługuje się tym językiem mniejszość mołdawska żyjąca głównie na Ukrainie i w Rosji. Łącznie językiem tym mówi ok. 3,4 mln. osób.
Część językoznawców jest zdania, że to język rumuński jest odmianą języka mołdawskiego, o czym miałby świadczyć fakt, iż rumuński język literacki rozwinął się głównie na bazie narzecza mołdawskiego a także to, że język mołdawski jest bardziej archaiczny od rumuńskiego.
Spis treści |
[edytuj] Występowanie
Język mołdawski, poza terytorium Republiki Mołdawskiej i Mołdawskiej Republiki Naddniestrza jest używany także w Rumunii (rumuńska część Mołdawii, płn.-wsch. Siedmiogród), gdzie powszechnie uważany jest za jeden z dialektów języka rumuńskiego. Mołdawski używany jest również na Ukrainie, w historycznych regionach: Bukowina, Podole, Odessszczyzna i Zaporoże. Na obszarze Rosji językiem mołdawskim posługuje się mniejszość mołdawska zamieszkująca przede wszystkim wielkie miasta, takie jak: Moskwa, Sankt Petersburg, Krasnodar, Krasnojarsk i inne.
[edytuj] Alfabet
Do zapisywania języka rumuńskiego stosowano pierwotnie cyrylicę, którą w 1862 roku oficjalnie zastąpiono alfabetem łacińskim. W latach 1924-1989, w odróżnieniu od języka rumuńskiego używanego w Rumunii, w Mołdawii język rumuński zapisywany był za pomocą uproszczonej cyrylicy, tzw. grażdanki. Obecnie - tak jak w Rumunii - w Mołdawii używany jest alfabet łaciński, lecz w separatystycznej Mołdawii Naddniestrzańskiej nadal używa się grażdanki.
| Cyrylica (do XIX w.) |
Łacinka (od XIX w.) |
Cyrylica (grażdanka, od 1924 r.) |
|---|---|---|
| А | a | а |
| Б | b | б |
| В | v | в |
| Г | g | г |
| Д | d | д |
| Е | e | е |
| Ж | j | ж |
| З | z | з |
| І | i | и |
| И | i | и |
| Й | i | ь |
| К | k | к |
| Л | l | л |
| М | m | м |
| Н | n | н |
| О | o | о |
| П | p | п |
| Р | r | р |
| С | s | с |
| Т | t | т |
| У | u | у |
| Ф | f | ф |
| Х | h | х |
| Ѡ | o | о |
| Ц | ţ | ц |
| Ч | c | ч |
| Ш | ş | ш |
| Щ | șt | шт |
| Ъ | ă | э |
| Ы | ||
| Ь | - | - |
| Ѣ | ea | я |
| Ю | iu | ю |
| IA | ia | я |
| Ѧ | ia | я |
| Ѫ | â, î | ы |
| Ѯ | (ks) | (кс) |
| Ѱ | (ps) | (пс) |
| Ѳ | ||
| Ѵ | ||
| ↑ | în | ын |
[edytuj] Język literacki
[edytuj] Najstarsze zabytki literackie
Do końca XVII wieku w Hospodarstwie Mołdawskim był używany jako język państwowy i liturgiczny staro-cerkiewno-słowiański. W XVII wieku wielu mołdawskich bojarów emigrowało do sąsiadującej wówczas z Mołdawią Rzeczypospolitej, gdzie zazwyczaj pobierali nauki w kościelnych jezuickich szkołach. Na uczelniach tych był położony nacisk na łacińskie elementy w języku mołdawskich obywateli, który w tym czasie miał charakter kreolski, romańsko-słowiański. Propagacja "łacińskiego, rzymskiego pochodzenia" leżała w interesie katolickich duchownych, ponieważ umożliwiała wywierać nacisk na słowiańską cerkiew prawosławną. Dla Mołdawian była atrakcyjna ze względu na zwiększenie ich prestiżu jako narodu, mogli się uważać za "równowartościowych" lub "bardziej wartościowych" od sąsiednich narodów. Słowo "Rumun" znaczy "Rzymianin", dosłownie "pochodzący od Romulusa" (nb. stąd pomnik rzymskiej wilczycy w każdym większym rumuńskim mieście).
Do najstarszych zabytków literatury mołdawskiej należą dzieła prawosławnego duchownego Dosofteia. Dosoftei przywiózł z Moskwy do ówczesnej stolicy Mołdawii Jassów pierwszą na ziemiach mołdawskich drukarnię, za pomocą której wydawał pierwsze drukowane księgi w języku mołdawskim. W większości były to przekłady tekstów liturgicznych, do najbardziej znanych należy Psałterz świętego proroka Dawida napisany wierszem (mołd. Psâltirea Svîntului prooroc David pre versuri tocmită, 1673) oraz Psaltirea de-nţeles (1680). Dzięki temu pisarzowi język mołdawski stał się obok języka staro-cerkiewno-słowiańskiego językiem liturgicznym w Hospodarstwie Mołdawskim.
Pierwszym wśród Mołdawian, który wskazał na łacińskie pochodzenie języka mołdawskiego był bojar Grigore Ureche (1590-1647). Ureche pobierał nauki na jezuickiej szkole we Lwowie. W jednej z części wstępu do swego "Latopisu Mołdawskiego" (1642-1647, mołd. Letopişeţul Ţării Moldovei), którą zatytułował "O naszym mołdawskim języku" (mołd. Pentru limba noastră moldovenească) prezentuje tezę o łacińskich korzeniach języka mołdawskiego (co dotyczy również języka rumuńskiego). Tradycję zapoczątkowaną przez Ureche kontynuował Miron Kostyn (1633-1691), który uzyskał wykształcenie w jezuickiej szkole w miasteczku Bar tuż u mołdawskich granic. Jego niedokończona praca "O mołdawskim narodzie" (1686-1691, mołd. De neamul Moldovenilor) jest nastawioną na polemikę monografią o pochodzeniu Mołdawian i Wołochów oraz ich języka. Costin był przekonany, że Mołdawianie i Wołosi pochodzą bezpośrednio od starożytnych Rzymian.
Najsłynniejszym dziełem stworzonym w tym okresie jest napisana w łacinie "Kronika starożytności Rzymiano-Mołdawiano-Wołochów" (1717, mołd. Hronicul vechimii romano-moldo-vlahilor) autorstwa mołdawskiego księcia Dymitra Kantemira (mołd. Dimitire Cantemir, 1673-1723). W swej kronice Kantemir broni tezę o czysto rzymskim pochodzeniu Mołdawian i Wołochów. Podobnie jak Miron Costin Kantemir uważa Mołdawian za część większego "rzymskiego narodu" - jako "naród w narodzie".
Innymi przedstawicielami starej literatury mołdawskiej są: Nicolae Milescu i Ion Neculce
[edytuj] Reromanizacja języka
Pierwsze próby świadomej romanizacji języka miały miejsce na końcu XVIII wieku i świadczą o nich dzieła grekokatolickich (unickich) księży - przedstawicieli tzw. szkoły siedmiogrodzkiej. W Siedmiogrodzie unia kościelna w XVI wieku (wejście Kościoła prawosławnego pod rzymską jurysdykcję), osiągnęła dość "dobre" wyniki (około 5 % rumuńskich wierzących było i jest "unitami"). W kontekście sytuacji prawnej Wołochów (którzy np. przez wiele stuleci nie mogli się osiedlać w niemieckich miastach Transylwanii) w Monarchii Habsburskiej, unia kościelna i "odkryte pochodzenie rzymskie" stały się dla nich wygodą.
Do końca XVIII w. język Mołdawian i Wołochów był językiem kreolskim, o charakterze romańsko-słowiańskim. Świadczą o tym pierwsze prace lingwistyczne i słowniki etymologiczne klasyfikujące ten język raz jako słowiański, innym razem jako romański. W dziełach literackich i w pracach językoznawczych przedstawicieli szkoły siedmiogrodzkiej występują zamiast słów pochodzenia słowiańskiego neologizmy, tworzone na bazie łaciny. Alfabet łaciński, który także zaczęto używać w Siedmiogrodzie, po roku 1815 pojawił się także w Mołdawii i na Wołoszczyźnie, gdzie do końca XIX wieku całkowicie zastąpił do tej pory używaną cyrilicę. Do połowy XIX wieku język rumuński był już tak bardzo oczyszczony według francuskiego i włoskiego wzoru, że można mówić o nowym konstruowaniu języka. To, co w dzisiejszym języku rumuńskim brzmi tak "łacińsko", nie jest antycznym dziedzictwem, tylko nową konstrukcją, powstałą w XIX wieku. W Rumunii i Mołdawii długo istniał fenomen dwóch całkowicie różnych języków narodowych, sztucznego języka literackiego i tradycyjnego języka ludowego. W przeciwieństwie do innych państw, np. Grecji, w Rumunii język literacki stał się językiem państwowym.
Przykład reromnizacji języka na nazwie "język rumuński"
- Limba rumânească - pierwotna nazwa
- Limba românească - zastąpienie głoski "u" głoską "o", nazwa staje się bardziej podobna do słowa "Roma" (Rzym)
- Limba română - pozbycie się słowiańskiej formy gramatycznej "-ască"; współczesna nazwa
Język mołdawski, który rozwijał się także na terenie rosyjskiej Guberni besarabskiej, był częściowo izolowany od reromanizacyjnych działań na terytoriach dzisiejszej Rumunii. Mołdawianie zachowali oryginalną nazwę swojego języka "limba moldovenească".
Do najbardziej znanych współczesnych pisarzy mołdawskich należą, m.in. Ion Druţă i Vasile Stati.
[edytuj] Okres radziecki
Nazwa język mołdawski, jako określenie języka urzędowego, była reaktywowana w Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (obecnie Mołdawia Naddniestrzańska i Ukraina). Powrócono wówczas do cyrylicy, którą uproszczono do postaci grażdanki. Grażdanka była używana oficjalnie w Mołdawii do 1989 roku, w Mołdawii Naddniestrzańskiej jest używana do dzisiaj. Zabiegi językowe miały na celu częściowe przerwanie więzi łączących Mołdawię z Rumunią i wzmocnić tożsamość narodową Mołdawian.
[edytuj] Współczesność
Między mołdawskim a rumuńskim językiem literackim nie ma obecnie żadnych istotnych różnic. Przez większość lingwistów nie jest uważany za odrębny język, lecz za dialekt rumuńskiego. Niemniej dzięki wieloletniej izolacji Mołdawian i Rumunów wykształciły się pewne różnice pozwalające na wydanie pierwszego mołdawsko-rumuńskiego słownika autorstwa Vasila Stati w 2003 roku, zawierającego 19 tysięcy haseł.
Mołdawski język literacki jest bardziej archaiczny (słownictwo, gramatyka) od rumuńskiego[1]. Język mówiony używany w Mołdawii wyróżnia się natomiast cechami będącymi efektem wpływu języków rosyjskiego i ukraińskiego - charakterystycznym zaciągającym sposobem wymowy i potocznymi rusycyzmami[potrzebne źródło]. Academia Română zreformowała ortografię po 1989. Zarówno w Rumunii, jak i w Mołdawii używana jest zarówno stara, jak i nowa ortografia[potrzebne źródło].
[edytuj] Ciekawostki
Cyrylicę do zapisywania języka mołdawskiego i rumuńskiego najdłużej używano w klasztorach prawosławnych. Istnieją doniesienia, że jeszcze na początku XX wieku na Świętej Górze Athos, gdzie rumuński jest jednym z języków liturgicznych, stosowano do jego zapisywania starą cyrylicę. Po 1862 roku, gdy alfabet cyrylicki zastąpiono łacinką, powstała specjalna czcionka stylizowana na cyrylicę. Za pomocą tej czcionki jest obecnie wydawana w Mołdawii i Rumunii większość prawosławnych tekstów religijnych.
[edytuj] Przypisy
- ↑ Vasile Stati: Dicţionar moldovenesc-românesc (Kiszyniów: Biblioteca PRO MOLDOVA, Tipografia Centrală, 2003). We wstępie do słownika autor wymienia argumenty świadczące o większej archaiczności i naturalności języka mołdawskiego.
[edytuj] Literatura
- Atlasul Lingvistic Moldovenesc, Tom I, Articole introductive. Anexe (Kiszyniów: 1968).
- Dicţionarul explicativ al limbii moldoveneşti, 2 tomy (Kiszyniów: 1978, 1985).
- Enciclopedia sovietică moldovenească, 8 tomów (Kiszyniów: 1970-1981).
- Gabinschi, M. i Raevschi, N.: Scurt dicţionar etimologic a limbii moldoveneşti (Kiszyniów: 1985).
- Literatura şi Arta Moldovei. Enciclopedie, 2 tomy (Kiszyniów: 1985-1986).
- Stati, Vasile: Dicţionar moldovenesc-românesc (Kiszyniów: Biblioteca PRO MOLDOVA, Tipografia Centrală, 2003).
- Weithmann, Michael W.: Balkan-Chronik: 2000 Jahre zwischen Orient und Okzident (Ratyzbona: Verlag Friedrich Pustet, 1995).
[edytuj] Zobacz też
- język rumuński
- literatura mołdawska
- literatura rumuńska
- Mołdawianie
- romanofonia
- Wołosi
[edytuj] Linki zewnętrzne
