Geugrafìa
Da Wikipedia.
 |
Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via | |
 |
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
Cuntegnüü |
[Mudifica] Definizziun
La geugrafía l'è la scienza cə la stüdia e la descriif la süperfiss də la Tèra, insèma cunt tütc i fenòmen cə gə süceden də sura; in də la definizziun l'è cumpresa dunca anca la sucjetaa ümana. In dəl sò significaa püssée largh la geugrafìa la cuntègn dunca un muntún də oltər scieenz, cumé pər esempi la biulugía, la geulugía, la física, l'istòria, la pulítica, l'agrunumía, l'eculugía.
Dii stüdi geugràfich a vègnen föör dii espeert, cə sə rəpresénten cunt i instrümeent də la cartugrafìa, cə la permètt də mètt in evidenza tütc i difereent fenòmen particulaar cə sàlten föra.
[Mudifica] Istòria
La geugrafìa l'è una scienza antíga; adiritüra dii pupülazziun antighissem, cumè i Egizzian e i Caldée, han pensaa də bütá gjo una rəpresentazziun də la Tèra e dii stèll. Dii prugrèss ülteriuur hin vegnüü cunt i greech (l'è staa pròpi un greech, Eratòsten a scriif el libər c'al sə intitulava Geugrafía) prima e cunt i rumàn dəspöö, anca se la geugrafía l'era amò ferma al cuncètt də rəpresentazziun dəl muund. In də chel perìud chì l'ünich persunagg də una certa impurtanza l'è staa el Tulumeu, un grech dəl II secul dəspöö Criist.
Cunt i invasiun barbàrich e l'inflüenza də la Gjesa Catòlica la geugrafìa (in uçideent) l'ha faa un mücc də pass indréé; a hin staa i Áreb a tegní-la in vida, e anzi han cumenzaa a fá mesürazziun e calcul.
Cun Galileu e Cupèrnich, invers la fin də l'Etaa də mezz, anca in Europa la geugrafìa l'ha rəcumenzaa a desvelupá-s, e in dəl XVI secul han cumenzaa a vedè-s i prim cart geugràfich mudern (pər esempi, Mercatuur in dəl 1569 l'ha tiraa föör una carta cunt una prujezziun cilìndrica).
In dəl XIX secul la nass la geugrafìa muderna, e cumenzen a multiplicá-s i specjalisazziun; in di chij han chì cumenzen anca i esplurazziun scientìfich urganisaa, pər esempi də part də von Humboldt e Ritter. La cressüda də la geugrafìa muderna l'è nada inaanz anca pər el XX secul, fina cə i geògraf də tütc el muund s'hin decidüü e han fundaa l'Üniun Geugràfica Internaziunala.
[Mudifica] Divisiun də la geugrafìa
La geugrafìa, propi pər la sò caratərìstica də vèss mültidisciplinaar la pöö vèss spartida in düü gross bròch.
[Mudifica] Geugrafìa fìsica
In də chela bròca chì hin cumprees tütc i stüdi geugràfich cə hin püssée spustaa invers l'ambieent natüraal.
- Geumurfulugía: l'è la scienza cə la stüdia in manera püssée dirèta la süperfiss də la Tèra, sia cumé cunfigürazziun cə cumé evulüzziun.
- Climatulugía: la cjapa in esàm el clima, sərìa a dí i andameent də la cumpuneent atmusfèrica də la Tèra.
- Idrulugía: la stüdia l'aqua cə gh'è nurmalmeent in natüra, e tütc i sò manifestazziun (precipitazziun, faalt ídrich, basitt ídrich).
- Biugeugrafía: la stüdia la distribüzziun dii viveent in sü la Tèra e i maneer cə sə rəpòrten cun l'ambieent induuf cə víven.
- Pedulugía: la stüdia i teréen, cusa hin, cumè s'hin furmaa, la sò distribüzziun.
[Mudifica] Headline text
[Mudifica] Geugrafìa ümana
I argümeent stüdiaa də la Geugrafìa ümana tenden inveci invers la cumpuneent ümana e cumprenden:
- Geugrafía dii pupülazziun
- Geugrafìa ecunòmica
- Geugrafìa pulìtica
- Geugrafìa dii insediameent üman
- Oltra sübdivisiun, magara meen impurtant dii precedeent, ma in tütc i mööd cə mèriten də vèss citaa chì: la geugrafìa linguìstica, la geugrafìa istòrica, la geugrafìa militaar.
