Geografia
Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.
Sa geografia (dae su latinu geographia, e custu dae su gregu, γη/γεια (terra) e γραφειν (iscrier), de manera literale, iscritura de sa terra) est s'iscièntzia chi istùdiat, intèrpretat, descriet e rapresentat sa Terra in sos aspetos suos fìsicos e in sos organismos ispatziales de su pizu suo. Sa geografia est meda prus de sa cartografia, est a narrer s'istùdiu de sas mapas, e no est nemancu s'istùdiu de cabos e calas, no iscrucuzat petzi ite e ue est in sa Terra, ma finas ca est ingune e non a carchi àtera banda, relatende·si a sa 'postura in s'ispàtziu' sua. Istùdiat custu chi sa càusa siat naturale o umana, e istùdiat sas cunsighèntzias chi custos fatos detèrminant.
Contents |
[edit] Istòria
Sos primos òmines chi ant elaboradu unu cuntzetu de geografia sunt istados sos Gregos, chi li ant postu su nòmene. Ma s'iscièntzia issoro si firmaiat a descritziones meda resuminosas e rudimentales de su mundu, e duncas sunt istados sos Romanos, chi ant compudadu terras noas, sos chi ant agiuntu tècnicas noas; Strabone (bìvidu no ischimus cando, ma intre su sèculu I a.C. e su sèculu I ap.C.), at cumpostu una "Istòria" manna (arribada a nois petzi in pagos cantos) e una "Geografia" de su matessi importu e interesa, chi imbetzes est arribada a nois in conditziones bonas.
In s'Edade de Mesu custa iscièntzia at comintzadu a torrare a coa, ca medas bortas la contaminaiant creèntzias religiosas: bi sunt istadas duncas pagas òperas, chi ant pro nois oe s'aspetu de listas, o cartas grusseras medas e medas bortas finas imbentadas. Bogamus dae su contu sos geògrafos àrabos, chi ant creadu òperas de calidade manna, comente pro esempru su "Libro del Re Ruggiero", de Idrisi (de su sèculu XII), e àteros autores comente Ibn Battuta e Ibn Khaldun.
Cun sos grandes compudos terrestres impunnados a s'Àsia (Il Milione de Marco Polo est un'esempru amajosu) e cuddas marìtimas cara a sas Amèricas, s'òmine at torradu a iscoberrer sa passione pro sa geografia, e su bisòngiu de un'istùdiu prus incuradu. Sunt difatis de su sèculu XVI sos primos atlantes, e de su sèculu XVII sas tentadas de Varenio de sistemare s'iscièntzia geogràfica.
In su sèculu XVIII ant comintzadu a intender comente tarea printzipale de sa geografia sa regorta de dados de sas caraterìstigas fìsicas, sotziales, econòmicas, istòricas de onni terra. In su sèculu XIX est nàschida sa geografia moderna, gràtzias (innantis de totu) a sos tedescos Alexander von Humboldt (chi nde at fundadu s'indiritzu naturalìsticu) e Ritter (chi nde at fundadu s'indiritzu antròpico-istòricu): cun su passare de su tempus custos duos indiritzos si sunt unidos in unu ebia. Luegus est intrada che disciprina in s'universidade, comintzende dae Parigi e Berlinu.
In sos ùrtimos duos sèculos, sa cantidade de connoschèntzias e su nùmeru de ainas disponìbiles sunt crèschidos meda. Bi sunt ligàmenes fortes intra sa geografia e sas iscièntzias de geologia e botànica, comente puru economia, sotziologia e demografia. In su sèculu XX, in otzidente, sa disciprina geogràfica l'ant esaminada in bator momentos diferentes: determinismu ambientale, geografia regionale, revolutzione cantitativa e geografia crìtica.
[edit] Mètodos
Sos liòngios ispatziales sunt su fundamentu de custa iscièntzia, chi impreat sas mapas comente aina printzipale. Sa cartografia cràssica si est unida a s'anàlisi geogràfica prus moderna, fundada a pitzus de su Sistema Informativu Geogràficu (GIS).
Sos geògrafos impreant bator caminos ligados:
- Sistemàticu: agrupat su ischire geogràficu in categorias chi faghet a compudare in totu su mundu.
- Regionale: esàminat liòngios sistemàticos intra sas categorias pro una regione o logu in su pianeta.
- Descritivu: ispetzìficat a simpre sas locatziones de caraterìsticas e populatziones.
- Analìticu: si domandat proite bi sunt tzertas caraterìsticas e populatziones in una tzerta àrea.
[edit] Partes de sa geografia
[edit] Geografia fìsica
Custa parte cunsiderat sa geografia comente una iscièntzia de sa Terra, chi impreat sa biologia pro cumprender su disinnu de sa flora e de sa fàuna de su mundu, e matemàtica e fìsica pro cumprender su moimentu de sa Terra in liòngiu cun sos àteros corpos de su sistema solare.
[edit] Geografia Umana
Custa parte abratzat sos aspetos econòmicos, polìticos e culturales de sa geografia, impunnada a sas iscièntzias sotziales, e a sos aspetos non fìsicos de s'òrdine de su mundu. Esàminat comente sos òmines si adatant a su logu e a sas àteras personas, e sa manera chi bivent paris cun su mundu.
[edit] Ainas
Sa cartografia est s'iscièntzia apricada impunnada a fagher mapas, s'aina printzipale pro afigurare e analisare dados geogràficos. Cun sa crèschida de sas tecnologias informàticas sos Sistemas Informativos Geogràficos (GIS), ant alladiadu sas possibilidades de atzessu, manìgiu e elaboratzione de dados geogràficos.
[edit] Sas terramannas
Àfrica - Amèricas - Antàrtica - Àsia - Europa - Otzeània
