مردم‌شناسی
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
اصطلاح «مردم شناسی Ethnologie» همان کاربرد سنت فرانسوی آن است که در مکاتب امریکایی و انگلیسی به «انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی Anthropologie Sociale et Culturelle» تعبیر می شود. در زبان انگلیسی «انسان شناسی Antropologie» مطالعه انسان، در زبان فرانسه «مردم شناسی Ethnologie» مطالعه اقوام و در زبان آلمانی «ولکرکاند Volkerkunde» مطالعه اقوام ابتدایی است.[۱] مردم شناسی از جمله علوم اجتماعی عام است که به علم مطالعه زندگی انسان در مراحل ابتدائی تعریف شده است و جنبه های گوناگون انسان شناسی و فرهنگ شناسی را مورد توجه قرار می دهد.[۲] آنچه مردم شناسی کنونی را از دیدگاه های کهن جدا می سازد و میان این دو مرز می کشد، همانا روش تحقیق علمی است. مردم شناسی علم است و از این رو قادر به تبیین، پیش بینی و کنترل روابط پایدار بین نمودهای حوزه فرهنگ انسانی یا جامعه بشری است.[۳]
فهرست مندرجات |
[ویرایش] تعریف
مردم شناسی، معنی اصطلاح اتنولوژی است و از سال 1787 «شوان Chavanne» سویسی آن را به کار برده است. این رشته، اکنون برای مطالعه جوامع ابتدایی و انسان فسیل در کنار انسان شناسی جسمانی به کار می رود. مردم شناسی زندگی اجتماعی و حیات فکری و فرهنگ انسان را با توجه به سیر تاریخی و مناسبات طبیعی و اجتماعی بررسی می کند و ویژگی های جسمانی و زندگی فکری و فرهنگی انسان های نخستین و جوامع ابتدایی را می کاود. می توان گفت این علم آیینه تمام نمای جامعه معاصر است یعنی می تواند علل به وجود آمدن سازمان ها و بنیان های کهن فرهنگی جامعه بشری را که برخی در جوامع معاصر رایج و برخی دیگر مترو ک شده اند کشف نماید.[۴]
[ویرایش] انسان شناسی یا مردم شناسی
تحقیقات و نظرات متخصصان این رشته ها نشان داده است که هرجا مطالعه درباره انسان به صورتی عمومی و کلی و همه جانبه است اصطلاح آنتروپولوژی، و هرجا به صورتی منطقه ای، محدود و مربوط به یک زمینه است، اصطلاح اتنولوژی به کار می رود. در سال 1349 «شورای وضع و قبول لغات و اصطلاحات اجتماعی» با در نظر گرفتن همه جوانب و مراتب، اصطلاح انسان شناسی را در مقابل کلمه آنتروپولوژی، به مفهوم وسیع کلمه (مطالعه عمومی انسان، شامل جسمانی، باستانی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی) و اصطلاح مردم شناسی را در مقابل کلمه اتنولوژی، به معنی مطالعه هر یک از نهادهای انسانی (اقتصادی، اجتماعی، دینی، سنتی و فرهنگی) در محدوده معین برگزید.[۵]
[ویرایش] آغاز علم مردم شناسی
آغاز علم مردم شناسی را باید در نیمهٔ قرن نوزدهم قرار داد. در این زمان است که برای نخستین بار با ظهور گروهی از نهادها روبه رو می شویم که تلاش می کنند از مجموعهٔ داده های گردآوری شده به وسیلهٔ جهانگردان، میسیونرها و فاتحان از یک سو و مجموعهٔ تفکرات فلسفی و اجتماعی گروهی از اندیشمندان اروپایی دربارهٔ آن داده ها و دربارهٔ ذات و سرنوشت انسان از سوی دیگر، دست به تألیفی زده و علمی تازه را با مکانیسم ها و روش شناسی خاص آن به وجود بیاورند. مردم شناسی عمدتاً در کشورهای انگلیس، فرانسه و ایالات متحد امریکا پدید آمد و رشد کرد. در انگلیس مردم شناسی فرهنگی که از داشتن هدف های استعماری نیز برکنار نبود به مطالعه اقوام افریقایی و آسیایی دست یازید و در فرانسه عموماً مردم شناسی جنبه فلسفی به خود گرفت و به کار میدانی چندانی دست نزد. برجسته ترین مردم شناس فرانسوی، لوی اشتراوس است که بر روش تحقیق علمی تأکید کرد و به زبان شناسی و تفسیر اسطوره ها عنایت ورزید. در ایالات متحده امریکا، بوآس، مالینفسکی، کروبر، مارگارت مید، روث بندیکت، لسلی وایت و دیگران به مطالعات مردم شناسی دامنه داری دست زدند و سپس امکان تزاید این میراث اصیل معرفتی را به دیگران وا نهادند.[۶] بدین ترتیب شاهد آن هستیم که از نیمهٔ دوم قرن نوزدهم مردم شناسی یا انسان شناسی، چه به مفهوم شناخت موجودیت بیولوژیک انسان و چه به عنوان شناخت موجودیت فرهنگی انسان، وارد محافل علمی می شود.[۷]
[ویرایش] هدف
هدف مردم شناسی مشاهده جوامع برای شناخت «واقعه های اجتماعی» ست، که به ثبت و ضبط این واقعه ها پرداخته و آمارهای مربوط را تدوین و برقرار می سازد و به انتشار اسناد و مدارک معتبر می پردازد.[۸]
[ویرایش] تقسیمات
مردم شناسی به شاخه هایی چون مردم شناسی جسمانی (کالبدی)، مردم شناسی فرهنگی تقسیم می پذیرد و هریک از این تقسیمات نیز بخش های متنوع دیگری را در بر می گیرد.
[ویرایش] مردم شناسی جسمانی (کالبدی)
در این رشته خصوصیات جسمانی انسان و رابطه آن با رفتارهای اجتماعی و فرهنگی او همیشه مورد توجه خاص بوده است. مردم شناسی جسمانی، مسائلی مثل نژاد و اختلافات نژادی در رابطه با خصوصیات جسمانی، مقایسه و اندازه گیری اعضاء بدن را با استفاده از بیومتری (زیست سنجی)، آنتروپومتری (انسان سنجی)، مورفولوژی انسانی، آندوکرینولوژی (شناخت فعالیت غدد داخلی)، فیزیولوژی مقایسه‌ای و ژنتیک مورد مطالعه قرار می‌دهد و در مطالعات خود هم به شناخت و مقایسه استخوان بندی انسان پرداخته و هم به بررسی ویژگی هایی نظیر رنگ پوست، شکل مو، چشم و غیره نظر دارد. مردم شناسی جسمانی (کالبدی)، از طریق مطالعه تشریحی اقوام زنده و مقایسه آن با آثار باقیمانده مربوط به انسان های پیشین به چگونگی تغییرات زیستی که در سیر حیات انسانی رخ داده است وقوف می یابد.
[ویرایش] مردم شناسی فرهنگی
کار مردم شناسی فرهنگی عمدتاً بررسی ظهور، تحول و تأثیر فرهنگ در زندگی آدمی است. مردم شناسی فرهنگی که گاهی مردم شناسی اجتماعی نیز خوانده شده در پی آن است تا تنوعات وسیع آداب و رسوم و صور گوناگون حیات اجتماعی را مخصوصاً در بین مردمی که دارای تکنولوژی ابتدایی هستند، با روشی علمی به تحلیل کشد. همچنین، مطالعه عمیق مقولات اجتماعی چون تکنولوژی یا فرهنگ مادی و پویش اقتصادی، مؤسسات اجتماعی، زندگی زناشویی، نهاد دین، دولت، هنر، جادو، توانایی ها، تنوع رفتار و شکل پذیری طبع انسانی را بر عهده می گیرد و در مطالعات خود از داده‌ها و اطلاعات مردم نگاری کمک می‌گیرد. مردم نگاری تنها جنبه توصیفی دارد و مجموعه‌ای از داده‌ها و اطلاعات را بدون تحلیل و به صورت عکسبرداری وقایع و پدیده‌ها فراهم نموده که مورد استفاده مردم شناسی قرار می‌گیرد. مردم شناسی فرهنگی با زبان شناسی علمی نیز سروکار دارد و از نتیجه تحقیقات آن برخوردار می شود. بدین ترتیب حوزه بررسی این شاخه از مردم شناسی، شامل همه دستاوردهای بشری یا نظام فرهنگ انسانی است.[۹]
[ویرایش] نظریه ها و مکاتب
از اختصاصات علوم انسانی و اجتماعی وجود متفکران و کارشناسان بسیاری است که هر یک از آنها از نظریه های خاصی برخوردار هستند. در این علم، نظریه ها و مکاتب چهارگانه زیر را می توان مطرح ساخت:
[ویرایش] مکتب تکاملی (تطورگرایی)
اساس و اصول این نظریه بر این اصل استوار است که فرهنگ جامعه بشری از آغاز تا به امروز ثابت نبوده و تغییر و تحول یافته است. به سخن دیگر اصل حرکت یا پویایی، اساس و زیربنای این تئوری را تشکیل می دهد. بنابراین آنچه که در این مکتب مورد بررسی است جامعه و فرهنگ انسانی است که از مرحله ساده به پیچیده سیر کرده است. برخی از پیروان این مکتب عبارتند از: ادوارد تایلر (Edward Tylor)، فرایزر (Frazer)، گوردن چایلد (Gordon Child)، لسلی وایت (Lessley White)، جولیون استوارد (Jolion Steward)، لوئیز هنری مورگان.[۱۰]
[ویرایش] مکتب اشاعه
نظریه های اشاعه از انتقاداتی که به تکاملیون و تحولیون، خصوصا نظریه سیر یک خطی و موازی تحولات فرهنگی می شد به وجود آمد،[۱۱] در قرن نوزدهم ظهور کرد و تا قرن بیستم تداوم یافت. نقطه حرکت محوری این نظریه، تأمل بر تغییرات فرهنگی از یک سو و توجه به شباهت های فرهنگی از سوی دیگر است [۱۲] و برخلاف نظریه تکامل فرهنگی، بیشتر جوامع همیشه در جهت سیر تکاملی نیست و گاهی جنبه قهقرایی دارد. پیروان این نظریه معتقدند که برای شناخت خصوصیات هر فرهنگ باید تاریخ آن را مورد مطالعه قرار داد و ارتباط آن را با جوامع دیگر کشف کرد. به عقیده آنها ابداعات و اختراعات محدود بوده، از این رو مرکزیت خاصی برای اشاعه اولین فرهنگ ها می شناسند. پیدایش تئوری اشاعه بنیادها به مطالعات تاریخی متکی است و به همین سبب به مکتب تاریخی نیز شهرت دارد - در کشورهای مختلف اروپا و امریکا منشاء نظریات گوناگونی گردید که به سه جریان فکری آلمانی، انگلیسی و امریکایی معروف است.
[ویرایش] آلمان
روبرت فریتس گربنر (Robert Fritz Craebner) و ویلهم اسمیت (Wilhelm Smith)، از پایه گذاران این جریان فکری در آلمان می باشند، که به نام «مکتب وین» معروف شده است. آنها عقیده داشتند که فرهنگ اولیه انسان از سرزمینی در آسیا نشأت گرفته، و عواملی مانند مهاجرت های بزرگ، داد و ستد و غیره سبب انتقال آن به سرزمین های دیگر جهان شده است. نظریه اشاعه در آلمان به نظریه تاریخی یا ترکیبی معروف شده است. پیروان این نظریه بر این باورند که عناصر تشکیل دهنده فرهنگ این جامعه ترکیبی است که از فرهنگ های مختلف گرفته شده است و کشفیات باستان شناسی را برای دستیابی به عناصر و اجزاء متشکله فرهنگ های گوناگون بسیار سودمند می دانند.
[ویرایش] انگلیس
از پیروان اصلی مکتب اشاعه انگلیس ، گرافتن الیوت اسمیت (Grafton Elliot Smith) است.[۱۳] پیروان این نظریه بر این باور بوده اند که ابداعات و اختراعات فرهنگی، نخست در یک محل روی داده و سپس به نقاط دیگر انتقال یافته است. بدین ترتیب، مصر را در درجه اول و یونان را در درجه دوم سر چشمه و مهد اشاعه فرهنگ و تمدن همه کشورها می دانند.[۱۴]
[ویرایش] ایالات متحده امریکا
رهبری این جریان فکری را در امریکا، «فرانتس بوآس» به عهده داشت. این نظریه به «فرهنگ تاریخی» یا «تغییر فرهنگی» معروف است و پیروان آن عقیده دارند که بخش های مختلف فرهنگ، که از دیگر فرهنگ ها گرفته شده است، به یکدیگر مرتبط شده و ترکیب فرهنگی جدیدی را به وجود می آورد، که فعالیت مشخصی دارد.[۱۵] تحولات فرهنگ بشری را باید به صورت تاریخی مورد توجه قرار داد و بر خلاف آنچه که تکاملیون گفته اند، تطور به معنی تکامل نیست، فرهنگ ها طبقه بندی نمی شوند، تکامل بیولوژیکی قابل انطباق با تکامل فرهنگی نیست و سر انجام، تکامل جامعه خط سیر معینی ندارد و آینده آن قابل پیش بینی نیست. از صاحب نظران اشاعه امریکا، می توان از «ساپیر»، «هرسکویتس»، «کروبر» و «رالف لین تن» نام برد.[۱۶]
[ویرایش] مکتب کارکردگرایی (فونکسیونالیزم)
کارکردگرایی همچون اشاعه گرایی، یکی از نظریاتی بود که در واکنش به تطورگرایی به وجود آمد[۱۷] و عبارت است از بررسی هر عمل اجتماعی و یا هر نهاد با توجه به رابطه ای که با تمامی کالبد اجتماعی دارد. به همین سبب است که این نظریه به عنوان یک فرضیه «مجموعه نگر» و «مفیدیت» شناخته شده است.[۱۸] به عبارت دیگر عمل یا نهاد وقتی به روشنی شناخته می شود که مناسبت و سهم و «کارایی» آن در قبال سایر اعمال و نهاد های جامعه مشخص شود. از لحاظ تاریخی ریشه های کارکردگرایی را می توان در نزد سه متفکر بزرگ علوم اجتماعی یافت: «اگوست کنت»، «هربرت اسپنسر» و «امیل دورکیم». اما نظریه پردازان اصلی این گرایش که توانستند آن را به یک ابزار در زمین تحقیق تبدیل کنند، «برانسیلاو مالینفسکی» و «رادکلیف براون بودند».[۱۹]
[ویرایش] مکتب ساخت گرایی
ساختارگرایی یکی از مکاتب نظری انسان شناسی است که نمونه های متفاوتی از آن وجود داشته، اما آن را عمدتا به ساختار - کارکردگرایی یا (کارکردگرایی ساختاری) در انسان شناسی اجتماعی بریتانیا و ساختارگرایی انسان شناسی فرانسه تقسیم می کنند و دو چهره بارز «رادکلیف براون» و «کلود لوی اشتراوس» را در رأس هر یک از آن ها قرار می دهند.[۲۰] پیروان این نظریه معتقدند که ساخت اجتماعی است که اساس جامعه را تشکیل می دهد و برآنند که خصوصیات یک کل با حاصل اجزاء آن تفاوت دارد، از این رو مجموعه یک جامعه یا سازمان را نمی توان شناخت مگر آن که عناصر سازنده و نحوه آرایش آن ها در داخل کل شناخته شود.[۲۱]
[ویرایش] روش تحقیق
در مطالعات علوم اجتماعی دو روش وجود دارد:
[ویرایش] روش پهنانگر
که عبارت است از مشاهده جوامع گسترده یا یک سلسله از اجتماعات. هدف این روش به دست آوردن خصوصیات عمومی جامعه است.
[ویرایش] روش ژرفانگر
که در آن جامعه خاصی که از وسعت و قلمرو محدود و مشخصی برخوردار است، به طور عمیق و به تفصیل مورد مشاهده و مطالعه قرار می گیرد. این روش از جمله فنون مربوط به تحقیقات مردم شناسی است که ویژگی اساسی آن مشاهده و مشارکت در زندگی مردم است، و با فنون و روش های دیگر تحقیق می توان جامعه محدود و مشخص را بررسی کرد. تأکید بر محدود و مشخص بودن جامعه از آن رو است که در مردم شناسی هر چه جامعه، قوم و قبیله کم جمعیت تری گزینش شود، دستیابی به هدف و نتایج لازم زودتر و دقیق تر خواهد بود، به علاوه نتیجه کار اطمینان و اعتماد بیشتری در پی خواهد داشت. بنابراین نخستین شرط، در مطالعات مردم شناسی، زندگی در میان جامعه مورد مطالعه، مشاهده عناصر مختلف و طبقه بندی پدیده های مختلف اجتماعی است.[۲۲]
[ویرایش] مردم نگاری
-
نوشتار اصلی را ببینید: مردم نگاری
مردم نگاری عبارت از مطالعه دقیق و همه جانبه تظاهرات مادی و غیر مادی فعالیت های انسانی در جامعه ای محدود است و می توان آن را مطالعه توصیفی مردم نامید.[۲۳] مردم شناسی چنان با مردم نگاری وابسته است که امکان تفکیک بین آن ها دشوار است. کار مردم نگاری تهیه مونوگرافی و گزارش های نسبتاً کاملی از همه مسائل مربوط به یک واحد اجتماعی و قابل تفکیک است و مردم شناسی با روش «مقایسه ای» و ترکیب آن ها به نتیجه گیری کلی می رسد.[۲۴]
[ویرایش] ارتباط با سایر علوم
قوانین طبیعی و اجتماعی از آن رو که پیامد آن ها به انسان و زندگی او پایان می یابد، با هم پیوستگی کامل دارند.دانش هایی مانند باستان شناسی، تاریخ، زبان شناسی، جغرافیای انسانی، روان شناسی، جامعه شناسی، زیست شناسی، ژنتیک و زمین شناسی به رشد و تکامل مردم شناسی بسیار مدد رسانده اند.[۲۵] باید توجه داشت مردم شناسی در قلمرو مطالعات خود از همه علوم و فنون استفاده می کند و آنها را به کار می برد ولی وحدت علمی اش، که متشکل از اجزاء تجارب و نظریه های علوم دیگر است بر اساس توجه به انسان و تمرکز به فرهنگ است.[۲۶]
[ویرایش] مردم شناسی در ایران
[ویرایش] مردم شناسی پیش از اسلام
[ویرایش] مردم شناسان غیر ایرانی
آنچه که درباره مردم شناسی دوره پیش از اسلام در ایران، از مورخین و سیاحان غیر ایرانی به جای مانده، مربوط به یونانی ها و رومی هاست. هرودوت (451 تا 484 ق.م) شرح مبسوطی درباره اقوام ایرانی مادها، پارس ها، سکاها و ملل تابع امپراطوری ایران نگاشته است. مورخین دیگر مانند گزنفون (430 تا 352 ق.م) کتزیاس، توسیدید (395 تا 460 ق.م) پلوتارک (120 تا 50 میلادی) و آریان و غیره در کتب و آثار خود فصولی را به خصوصیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی ایران اختصاص داده اند. همچنین در عهد ساسانی عده ای از سیاحان و جغرافی دانان رومی، ارمنی و مسیحی درباره تاریخ و جغرافیای ایران مطالبی نگاشته اند.
[ویرایش] مردم شناسان ایرانی
امپراطوران ایران، از آن رو که به جهانگشایی و گسترش قلمرو حکومت خود می پرداخته اند، به گونه ای به انسان شناسی و قوم شناسی آشنا بوده اند و از زمان هخامنشیان، که امپراطوری وسیعی در ایران تشکیل گردیده، بی گمان به مردم شناسی اقوام و ملل گوناگون توجه شده است. متون دینی مزدک و روایات و داستان های منظوم و منثوری که در دوره اسلامی عده ای از ایرانیان گرد آورده اند، ارزشمندترین منابع مربوط به ایران پیش از اسلام است.
[ویرایش] مردم شناسی در ایران دوره اسلامی
اطلاعات مربوط به این دوره را از مطالعه کتب و آثار مهمی که از سیاحان، نویسندگان، مورخین ، شعرا و جغرافی دانان به جای مانده است می توان به دست آورد، مانند: ناصر خسرو، یعقوبی، مسعودی، دینوری، مقدسی (کتاب: احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم)، ابن خردادبه و اصطخری (کتاب: المسالک و الممالک)، ابن فضلان (کتاب: از بغداد تا صقلاب)، یاقوت حموی (کتاب: معجم البلدان)، ابوالفضل بیهقی، خواجه رشیدالدین فضل الله (کتاب: جامع التواریخ)، مارکوپولو، ابن بطوطه، ابن خلدون، ابوریحان بیرونی (کتاب: تحقیق ماللهند) که مؤثرترین و به نام ترین جغرافی دان، مورخ و سیاح این دوره است و می توان او را استاد مسلم مردم شناسی نامید. علاوه بر افراد مذکور می توان از جهانگردان، باستان شناسان و مردم شناسان اروپایی مانند: تاورنیه، شاردن (دوره صفویه)، کرژن و سایکس (دوره قاجار)نام برد.[۲۷]
[ویرایش] پاورقی
- ↑ خانقاه 51 و 155
- ↑ فربد 2
- ↑ گاربارینو 7
- ↑ فربد 2 و 4
- ↑ روح الامینی 38
- ↑ گاربارنو 16
- ↑ فکوهی 113
- ↑ خانقاه 81
- ↑ گاربارینو 8
- ↑ فربد 102
- ↑ روح الامینی 118
- ↑ فکوهی 144
- ↑ فربد 115، 116، 117
- ↑ روح الامینی 119
- ↑ فربد 118
- ↑ روح الامینی 120
- ↑ فکوهی 158
- ↑ فربد 121
- ↑ فکوهی 158
- ↑ فکوهی 171
- ↑ فربد 130
- ↑ فربد 62
- ↑ روح الامینی 97
- ↑ فربد 2
- ↑ فربد 77
- ↑ روح الامینی 50
- ↑ فربد 55، 56 و 57
[ویرایش] منابع
- روح الامینی، محمود. مبانی انسان شناسی (گرد شهر با چراغ). تهران: عطار، 1377.
- عسکری خانقاه، اصغر. مردم شناسی (روش، بینش، تجربه). تهران: شب تاب، 1373.
- فربد، محمد صادق. مبانی انسان شناسی. تهران: عصر جدید، ۱۳۷6.
- فکوهی، ناصر. تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی. تهران: نشر نی، 1381.
- کازنو، ژان. مردم شناسی. تهران: دانشگاه تهران، 1349.
- گاربارینو، مروین. نظریه های مردم شناسی. تهران: آوای نور، 1377.
- مندراس، هانری. مبانی جامعه شناسی. تهران: امیرکبیر، 1350.
