Lĭk-sṳ̄
Lài-nguòng: Wikipedia
Lĭk-sṳ̄ (歷史) sê ngiēng-géu téng gó-dā̤ gáu hiêng-câi siŏh cṳ̄ng sê̤ṳ-ŭk gì huák-diēng guó-tiàng gì ìng-ùng kuŏ-hŏk, ngiēng-géu huâng-ùi cĭng kuák, duâi-buô-hông cĭk-dṳ̆ng diŏh nè̤ng gì siâ-huôi uăk-dông, iâ bău-guák cê̤ṳ-iòng-gái gì nó̤h. Gó-dā̤ sū-iū ké̤ṳk nè̤ng gé dék bêng-chiā bō̤-còng gì sê̤ṳ-giông dŭ ô sāi mēu cṳ̄ng hìng-sék gé-luŏh; găk ìng-lôi huák-mìng ùng-cê gé-cái sê̤ṳ-giông cĭ sèng huák-sĕng gì lĭk-sṳ̄ cô hô̤ lō̤ "sṳ̄-cièng".
Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié gì "history" sê téng Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "ιστορία" (historía), é-sé̤ṳ cô sê "tŭng-guó diêu-că, gé-luŏh, gōng-sŭk lì hŏk-sĭk hĕ̤k-ciā báik-duòng."
[Siŭ-gāi] Ngiēng-géu huŏng-huák
Lĭk-sṳ̄-hŏk gì ngiēng-géu huŏng-huák sê lĭk-sṳ̄-hŏk-gă sāi-ê̤ṳng nguòng-sṳ̄ cài-lâiu lì ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ bêng-chiā gâe̤ng ĭ siā giâ lì ciā guó-tiàng dài-dŏng sū chāi-ê̤ṳng gì gé-sŭk.
Gū Hĭ-lé-nà̤ gì Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik (Herodotus) ké̤ṳk hâiu-sié nè̤ng chĭng có̤ "lĭk-sṳ̄-hŏk cĭ hô". Bók-guó, tàu ciéh chāi-ê̤ṳng kuŏ-hŏk huŏng-huák ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ gì nè̤ng sê ĭ dè̤ng sì-dô̤i gì Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik (Thucydides). Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik gâe̤ng Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik mâ̤-liông, ĭ nêng-ùi lĭk-sṳ̄ sê ìng-lôi sōng-dĕk gâe̤ng hèng-dông gì sāng-ŭk, gó-chṳ̄ ĭ cĭk-dṳ̆ng ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ sê̤ṳ-giông gì kī-ĭng gâe̤ng hâiu-guō. Găk ĭ gì lĭk-sṳ̄-hŏk huŏng-huák diē-sié, Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik giòng-diêu piĕng-nièng-hŏk (cêu sê áng sì-găng ché̤ṳ-sê̤ṳ bà̤-liĕk sê̤ṳ-giông), dṳ̆ng-lĭk gì guăng-diēng, bêng-chiā nêng-ùi ìng-lôi sié-gái sê ìng-lôi uăk-dông gì sāng-ŭk.
Ĕu-ciŭ ngiê-sāu, Dṳ̆ng-guók Háng-dièu gì Sṳ̆-mā Chiĕng (司馬遷) iâ ké̤ṳk nêng-ùi sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄-hŏk cĭ hô. Hâiu-sié gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng dŭ piâng ĭ «Sṳ̄ Gé» gì iông-sék siā sṳ̄-cṳ̆.
Téng Dṳ̆ng-sié-gī gáu Ùng-ngiê hók-hĭng sì-gĭ, Ĕu-ciŭ gì lĭk-sṳ̄-hŏk-gă dŏ̤-só chāi-ê̤ṳng cŭng-gáu guăng-diēng ngiēng-géu lĭk-sṳ̄. Dâi-mō̤ 19 sié-gī cĭ hâiu, Dáik-guók diék-hŏk-gă Háik-gáh-ī (Hegel) ciáh ciŏng diék-hŏk gâe̤ng sié-sṳ̆k huŏng-huák dái diē lĭk-sṳ̄-hŏk gì ngiēng-géu.
Gĭng-dáng-nĭk gì lĭk-sṳ̄-hŏk-gă kăi-diēng ngiēng-géu gĕ̤ng-cáuk sèng-hâiu, ék-buăng â̤ muóng â-dā̤ gūi ciéh ông-dà̤:
- Sì-găng: ciā cài-lâiu gì lài-nguòng (mò̤ lâung sê cṳ̆-miêng gó sê kēu-tèu) sê miéh-nó̤h sì-dô̤i có̤ chiàng gì?
- Dê-diēng: ciā cài-lâiu găk diē-nē̤ có̤ chiàng gì?
- Cáuk-ciā: ciā cài-lâiu sê dê̤ṳng có̤ chiàng gì?
- Hŭng-sék: ciā cài-lâiu bô sê gŏng-gé̤ṳ sié-nó̤h gáing cā gì cài-lâiu có̤ chiàng gì?
- Uòng-cīng-séng: ciā cài-lâiu dék nguòng-sṳ̄ gì hìng-sék sê diē kuāng?
- Cĭng-sĭk-séng: ciā cài-lâiu gì nô̤i-ṳ̀ng ô nuâi cĭng?
Cī lĕ̤k ciéh ông-dà̤: sèng sé ciéh ông-dà̤ hô̤ lō̤ "gŏ̤-gék kō̤-céng"; dâ̤ ngô ciéh hô̤ lō̤ "dā̤-gék kō̤-céng"; sèng ngô ciéh biáng lā̤ miàng có̤ "nguôi-buô kō̤-céng", muōi ciéh hô̤ lō̤ "nô̤i-buô kō̤-céng."
