Dṳ̆ng-guók

Lài-nguòng: Wikipedia

Cī piĕng ùng-ciŏng sê gái-siêu Dṳ̆ng-guók ùng-mìng gì. Nṳ̄ nâ buóh siōng liēu-gāi hô̤ "Dṳ̆ng-guók" gì 2 bĭk guók-gă, chiāng chăng-kō̤:

Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, lī-dê Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, Hiŏng-gē̤ng gâe̤ng Ó̤-muòng; hĕ̤k-ciā

Dṳ̆ng-huà Mìng-guók, lī-dê Dài-uăng, Pàng-hù, Gĭng-muòng gâe̤ng Mā-cū.

Dṳ̆ng-guók ciòng dù

Dṳ̆ng-guók (中國) sê Dĕ̤ng-ā gì 1 ciĕ ùng-mìng, sê sié-gái dék lâu-gū-cā gì ùng-mìng cĭ ék, ô 6 chiĕng siông nièng gì lĭk-sṳ̄. Guók-gê̤ṳng Nô̤i-ciéng cĭ hâiu, Dṳ̆ng-guók ké̤ṳk buŏng-liĕk có̤ Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók cī 2 bĭk céng-dê sĭk-tā̤.

Dṳ̆ng-guók gì cṳ̆-ngṳ̄ cṳ̆-siā hiê-tūng gì lĭk-sṳ̄ găk sié-gái sê dék dòng gì. Dṳ̆ng-guók gì 4 duâi huák-mìng: cāi, sṳ̆-nàng, huōi-iŏh gâe̤ng éng-sáuk-sŭk, dó̤i sié-gái īng-hiōng cêng duâi.

[Siŭ-gāi] Miàng-chĭng

"Dṳ̆ng-guók" áng cê-méng é-sé̤ṳ lī-gāi, cêu sê "dṳ̆ng-găng gì guók-gă" hĕ̤k-ciā "dài-dài-dŏng gì guók-gă". Gū-cā gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng nêng-ùi cê-gă gì guók-gă găk sié-gái gì dài-dài-dŏng.

Ĭng-ngṳ̄ gâe̤ng gì-tă siŏh piĕ Să̤-huŏng guók-gă chĭng Dṳ̆ng-guók có̤ "China", kō̤-nèng sê gū-cā Cìng-dièu (秦朝) gì miàng-chĭng huăng-ĭk lì gì. Ngò̤-ngṳ̄ chĭng Dṳ̆ng-guók có̤ "Китай", sê téng gū-cā Dṳ̆ng-guók Dĕ̤ng-báe̤k-buô gì siēu-só mìng-cŭk céng-guòng Kié-dăng (契丹) huăng-ĭk lì gì.

[Siŭ-gāi] Lĭk-sṳ̄

Ciō dèu-mĕ̤k: Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄

Gū-cā Dṳ̆ng-guók sê sié-gái ūi-dâi ùng-mìng gì dṳ̆ng-sĭng cĭ ék, lêng-nguôi gūi bĭk ùng-mìng sê Gū Ăi-gĭk, Mī-só̤h-bók-dăk-mī-ā, Gū Hĭ-lé-nà̤, Gū Êng-dô gâe̤ng Mā-iā.

[Siŭ-gāi] Siâ-huôi

[Siŭ-gāi] Ìng-kēu

Dṳ̆ng-guók ìng-kēu chiĕu-guó 13 é, dâi-mō̤ sê ciòng sié-gái gì 1/5, sê sié-gái siông ìng-kēu dék sâ̤ gì guók-gă. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū gŭng-buó gì mìng-cŭk só-liông sê 56 bĭk, dáng-sê iâ ô ciŏng-gă gū-liông, sĭk-cié ô báh siông bĭk cŭk-gùng sĕng-uăk diŏh Dṳ̆ng-guók.

Dṳ̆ng-guók dék ciō-iéu gì mìng-cŭk sê Háng-cŭk, dáng-sê Háng-cŭk gì-sĭk sê iù cêng sâ̤ háik-tūng mâ̤ dè̤ng gì gū-cā mìng-cŭk ṳ̀ng-hăk huák-diēng lì gì. 3 chiĕng nièng ī-lài, ô cêng sâ̤ mìng-cŭk ké̤ṳk Háng-huá (漢化) siàng Háng-cŭk. Chŭi-iòng cūng-kuāng, gó sê ô iā sâ̤ ké̤ṳk dùng-huá gì cŭk-gùng bō̤-liù diŏh cê-gă gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá dĕk-sáik, iâ īng-hiōng diŏh Háng-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá.

[Siŭ-gāi] Ngṳ̄-ngiòng

Báe̤k-gĭng Ṳ̆ng-huò-gṳ̆ng (雍和宮) gì muòng-biēng, téng êu gáu cō̤ sê Muāng-ngṳ̄, Háng-ngṳ̄, Câung-ngṳ̄ gâe̤ng Mūng-gū-ngṳ̄.

Duâi-buô-hông Dṳ̆ng-guók ngṳ̄-ngiòng dŭ sṳ̆k Háng-câung ngṳ̄-hiê. Dăng-dăng Háng-ngṳ̄ gă-dìng cêu ô iā sâ̤ "huŏng-ngiòng", bī-ṳ̀-gōng, Uŏk-ngṳ̄ (Guōng-dĕ̤ng-uâ), Mìng-ngṳ̄, Káh-uâ, Ngù-ngṳ̄, dēng-dēng. Hĭ-háng-ngṳ̄ gì ngṳ̄-ngiòng ô Cáung-ngṳ̄, Mūng-gū-ngṳ̄, Câung-ngṳ̄, Mì-ngù-ī-ngṳ̄, Mièu-ngṳ̄ gâe̤ng Dièu-siēng-ngṳ̄.

Dṳ̆ng-guók gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng sê Pū-tŭng-uâ. Dáng-sê găk Nô̤i-mūng-gū, Sĭng-giŏng, Să̤-câung, Guōng-să̤ dēng siēu-só mìng-cŭk cê̤ṳ-dê-kṳ̆, siēu-só mìng-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng iâ sê hăk-huák gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng.

Dṳ̆ng-guók gì cṳ̆-ngṳ̄ buŏng có̤ Băh-uâ gâe̤ng Ùng-ngiòng. Ùng-ngiòng sê Dṳ̆ng-guók diòng-tūng gì cṳ̆-ngṳ̄, ô gūi chiĕng nièng gì lĭk-sṳ̄; Băh-uâ sê ī kēu-ngṳ̄ có̤ gĭ-chū gì cṳ̆-ngṳ̄ hìng-sék, sê téng 20 sié-gī chĕ̤ gì Ngū-sé̤ṳ Ông-dông kăi-sṳ̄ huák-diēng kī lì gì.

Puâng lā̤ Dṳ̆ng-guók hióng ngiê-sāu sié-gái gì kăi-huóng, iâ ô muōng lài muōng sâ̤ gì hâiu-săng-giāng â̤ báik Ĭng-ngṳ̄.

[Siŭ-gāi] Cŭng-gáu

Chŭi-iòng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók guăng-huŏng sŏng-diòng Mò̤-sìng-lâung, dáng-sê găk huák-lŭk iâ sìng-nêng bêng-chiā bō̤-hô ìng-mìng ô séng-hóng cŭng-gáu gì cê̤ṳ-iù. Dṳ̆ng-guók ciō-iéu gì buōng-tū cŭng-gáu ô Hŭk-gáu, Dô̤-gáu, ī-gĭk Kūng-cṳ̄ dô̤-dáik hŏk-siók sū huák-diēng lì gì Ṳ̀-gáu. Iâ ô mâ̤ ciēu nè̤ng hóng Gĭ-dók-gáu (3%-4%), gâe̤ng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu (1%-2%), dēng-dēng.

1990 nièng-dâi, Huák-lùng-gŭng găk Dṳ̆ng-guók huák-diēng cêng ká̤, dáng-sê ĭng-ôi huāng-dó̤i céng-hū, ké̤ṳk diâng có̤ sià-gáu (邪教), géng-cī ìng-mìng séng-hóng.

Gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k siŏng bī-gáu, cŭng-gáu diŏh Dài-uăng bâing-iēng gáing dê̤ṳng-iéu gì gáe̤k-sáik. Chă-bók-dŏ̤ sū-iū gì Dài-uăng-nè̤ng dŭ séng-hóng cŭng-gáu.

[Siŭ-gāi] Ùng-huá

Ciō dèu-mĕ̤k: Ṳ̀-gáu

Găk Dṳ̆ng-guók gūi chiĕng nièng lĭk-sṳ̄ siông, Ṳ̀-gáu ék-dĭk sê tūng-dê sṳ̆-siōng. Dó̤i Kūng-cṳ̄ sṳ̆-siōng gì ciōng-ŏk sê kuŏ-gṳ̄ (科举) cié-dô gì biĕu-cūng. Kuŏ-gṳ̄ cié-dô īng-hiōng lāu Dṳ̆ng-guók ùng-huá gì gá-dĭk-guăng, pī-ṳ̀-gōng, Dṳ̆ng-guók ùng-ìng nêng-ùi cṳ̆-huák sê bī huôi-uâ, hié-kiŏk gáing gèng gì ngiê-sŭk hìng-sék. Ṳ̀-gáu sê Dṳ̆ng-guók cêng sâ̤ diék-hŏk ciĕ-puái gì gĭ-chū.