Mammalia

De Biquipedia

Mamiferos
Rechistro fosil: d'o Triasico dica l'autualidat.

Equus caballus

Reino:	Animalia
Filo:	Chordata
Clase:	Mammalia
Linnaeus, 1758

Sozclases

Sozclase Allotheria
- Orden Multitubercullata †
- Orden Volaticotheria †
- Orden Palaeoryctoid †
- Orden Triconodonta †
- Orden Docodonta †
Sozclase Prototheria
- Orden Monotremata
Sozclase Theria
- Infraclase Trituberculata †
- Infraclase Metatheria
- Infraclase Eutheria

Es mamiferos (ditos zentificament Mammalia) son una clase d'animals bertebratos aintro d'o filo d'es cordatos. A desziplina zentifica que ne fa l'estudeo se diz teriolochía, mamiferolochía ó mastozoolochía.

Contenius

1 Carauteristicas
2 Destribuzión cheografica
3 Clasificazión d'es mamiferos
- 3.1 Taxonomía
- 3.2 Arbol filochenetico
4 Orichen ebolutibo
5 Enrastres externos

[editar] Carauteristicas

A prenzipal carauteristica, que fa referenzia ent'o nombre d'a clase ye l'abenzia de glandulas mamarias en as femallas de totas as espezies d'o grupo. Ixas glangulas excretan leite ta alimentar es cadiellos en es suyos primers tiempos de bida.

Altros carauters son a semplificazión de l'esqueleto d'o craneo e d'a mandibula, fendo que con un solo rueso (dito dentario) e con dienz més espezializatadas, l'amanixenzia d'un paladar secundario, condils osios en a parti oczipital que eban de permetir l'articulazión d'o cranio en relazión ent'a columna bertebral, a cadena de ruesez d'a oida meya -que fan posible ra transformazión d'es sonitos-, l'olfauto prou més desarrollato que no en altros bertebratos, a complexidat d'o zerebro, l'eboluzión d'un diafragma muscular ta deseparar as cabidaz torazica y abdominal, e dezaga tot, una capa de pelo á l'alto de tot o cuerpo d'ers.

Son animals sinapsidos (con una sola ubridura temporal) e amniotas (toz es grupos tienen embrión, mimbrana e closcana).

Pueden ser clasificatos, dend'o suyo rechistro fosil, per carauteristicas como:

Heterodonzia (diferenz menas de dienz en o mesmo indibiduo).
Caixa cranial gran.
Extremidaz anterioras bentrals.
Tres ruesos de l'oída meya: martiello (malleus), enclusa (incus), estrepo (stipes) d'es ruesos d'a mandibula enta l'oida meya.
Mandibula inferior con només un rueso compacto (dentario) que exerze a presión sines garra riesco de fisura.

[editar] Piel

A piel, per usual espesa, ye formada per una capa exterior ó epidermis, una capa més profunda, dita dermis, e un estrato suzcutanio plen de grasa que permete ra proteizión contra d'as perdugas de calor corporal, perque es mamiferos son animals homeotermos.

Es pelos son utils ta l'homeostasia, camuflache e proteizión. Es pelos s'orichinan d'a epidermis (compuestos prenzipalment de queratina)e aintro d'ers pued-se destinguir una parti que surte per alto d'a superfizie d'a piel e una parti més interna, dita riel, que ye més ampla e gosa á clamar-se bulbo piloso. A riel d'o pelo ye protexida aintro d'una suerte d'estuchet d'orichen epidermico dito foliclo, ent'o cualo bi esembocan as glandulas sebazias (encaregadas de lubricar o pelo) e s'inserta ro musculo piloereutor que ha de fer alzar o pelo. En as espezies que biben aintro de l'augua e también en aqaueras que fan bida en paises tropicals, es pelos tienden a desminuir a suya mida e numbro, cosa que también puet pasar no pocas begadas con l'edat de l'indibiduo en espezies d'altros habitaz.

Es pelos pueden estar clasificatos, seguntes a suya estrutura e funczión, en:

Pelos
Zerdas
Espinas
Mimbrisas (sensorials):
- Mistacals (en o mueso á canto e canto d'o naso)
- Chemals (dezaga d'es güellos e d'as orellas)
- Mentals (en o mentón)
- Supraziliars (per alto d'o güello)
- Carpals (en o carpo)

En a piel, á más d'es pelos, s'implantan as glandulas mamarias y ras glandulas sudoriparas, as cualas excretan á trabiés d'a epidermis de l'animal as sustanzias toxicas enta l'organismo en forma de sugor.

Altras formazions cutanias de naturaleza cornia que s'apresentan en es mamiferos son as unglas, cuernos, e un pico en o caso exclusibo de l'ornitorrinco.

As unglas, fetas prenzipalment de queratina, son utilas en a proteizión d'as tobas d'es ditos de l'animal, como á ferramienta e también son utils ta mirar-ne o grupo á on s'eba de cuaternar l'animal d'aucorde con a suya estrutura.

Es cuernos son utils como á esfensa d'a bestia, como á atrautibos sexuals e también ent'a clasificazión. D'ixa traza, zentificament se'n consideran dos menas, d'as cosas que son bulgarment ditas cuernos, que son:

Cuernos propiament ditos, que son prrolongazions d'o rueso frontal, cubritos á sobent per queratina, e que gosan á trobiar-se en masclos y femallas per igual. Son o carauter definidor d'es bobidos (bacas, bucos, güellas, sarrios, etz.).

Astas, que son caducos, formatos per rueso que no ye asoldato ent'o frontal e una zicatriz en a suya chuntura con a cabeza de l'animal. Per l'usual, son annuals e propios d'es zerbidos.

[editar] Sistema osio

Contién tres rechions prou bien definidas: a cabeza, con o cranio e ra cara, o tronco e ras extremidaz (dos torazica es dos abdominals:

o cranio ye bien desembolicato, con una dentizión permanent implantada en er cuan l'animal plega enta l'estadío adulto. A mayoría d'es mamiferos tienen dienz de cuatro tipos diferenz:

- Incisibas, que redallan l'alimento.
- Caninas, que son mas punxudas y s'empregan ta desgarrar.
- Premolars, planas e destinadas ta esclafar es alimentos.
- Molars, d'estrutura parellana ent'es anteriors, pero més amplas.

Toz es mamiferos tienen una formula dental bilateral.

Es molars pueden ser lofodonz (puntas chuntas en sentito lingual-labial), selenodonz (puntas chuntas antero-posteriorment). Fent a referenzia enta l'altaria d'ers, pueden ser Hipsondonz (puntas altas -felins, erbiboros) ó Braquidonz (puntas baixas -omniboros-). PPendiendo d'a forma se'n diz que son Tribosfenicos (forma de trianglo), escuairatos (en es hominidos), carnasals (aquers que tienen una d'as puntas tan alta que n'ha feto as altras més chiquetas) e bunodonz (puntas arrodoladas).

En o tronco se sitúan a columna bertebral, dibidita á rechions zerbical, torazica, lumbar, sacra e caudal (en es mamiferos con coda). Á belas d'as espezies as bertebras d'a rechión caudal se troban mui reduzidas. Á l'alto d'as bertebras torazicas ye á on s'articulan as costiellas

As extremidaz, anque basicament son totas d'a mena d'es Quiridios e apresentan cuasi siempre ra mesma organmizazión, pueden manifestar modificazions d'aucorde con as trazas de desplazar-se de cada espezie. D'ixa manera, en es mamiferos acuaticos son transformatas á aletas ta nadar, y en es afogacandils es ditos de ras anterios son prou més liergos d'o normal e son unitos per una mimbrana ó petachio. D'entre ras espezies terrestres también bi ha modificazions dibersas á reseñar, d'aucorde con as trazas que manifiesten en caminar: Es mamiferos que caminan con o piet plano son clamatos plantigrados; d'es unos que fan-lo con es ditos se'n diz dichitigrados, e d'es unos que nomás tocan o suelo con as suyas zagueras falanches, unguligrados.

[editar] Sistema dichestibo

O sistema dichestibo d'es mamiferos ye formado per una boca con dienz, labios e luenga en a cuala libran as glandulas salibals; una farinxe curta; un esofago que tresruza o diafragma, l'estomago con forma de saco á on desembocan totas as glandulas gastricas; un intestín fino liergo e dibidito en tres grans partis: o duodén, o yeyuno y l'íleon, en o cualo se produx l'absorzión d'as sustanzias alimentizias, e un intestín terminal (popularment dito budiello) en o cualo se troba o zieco (muito important en es erbiboros) l'intestín grueso y ro reuto ó cabidat reutal que ye ro zaguer abantis no s'ubra ta l'exterior á trans de l'anno.

Á més d'ixas estruturas zentrals, es mamiferos tienen una colla de glandulas anexas, d'entre ras cuals s'han de mentar o ferito, gran e acompañonato d'a besicla biliar, e dimpués un pancreas que libra as suyas secreizions enta l'intestín per partis d'o duodén.

[editar] Sistema respiratorio

A respirazión d'es mamiferos ye pulmonar á toz casos, e ta fer-la s'empregan es pulmons, es cualos son liures aintro d'a cabidat pleural, con una carauteristica estrutura ramificada en bronquios, bronquiols y albeols pulmonars.

[editar] Sistema zirculatorio

A zirculazión ye dople e completa. O corazón ye sozdibidito á dos auriclas e dos bentriclos, bombiant a parti dreita ra sangre benosa y ra parti ezquierda l'arterial. Á més, bi ha una complicada rete de basos benosos y arterials que plegan enta toz es puestos de l'organismo. Ye carauteristico d'es mamiferos que es suyos ematíes (globules royos) no tiengan garra nuclio.

Á més d'ixa zerculazión de ra sangre, existe en es mamiferos una zirculazión paralela de liquidos e bels tipos zelulars á trabiés d'es conduitos limfaticos.

[editar] Sistema nerbioso

l'enzefalo plega á tener una gran mida, estando particularment desarrollatos es hemisferios zerebrals. O zerebelo ye también més gran á relazión ent'es altros grupos de bertebratos.

l'Autibidat psiquica ye prou més gran que no en altros grupos animals, e aintro d'as formas més eboluzionadas se-bi beyen trazas de memoria e d'intelichenzia.

[editar] Reproduzión

Toz es mamiferos tienen es sexos deseparatos e ra reproduzión suya ye bibipara, con l'exzeizión d'es monotremas, que la fan obipara.

O debenir de l'embrión ye siempre acompañonato d'a formazión de bels anexos embrionarios, como n'están o corion, l'amnios, l'alantoides y ro saclo bitelín. As bellosidaz d'o corion, con l'alantoides, son bincladas ent'as parez de l'utero d'a femalla e á mientres d'a chestazión eboluzionan ta dixar puesto á ra plazenta. Ista ye relazionada con l'embrión á trabiés d'o cordón umbilical e, prezisament á trabiés d'iste zaguer, ye per on l'embrión prene ras sustanzias nutritibas d'a suya mai.

O periode de chestazión y o numbro d'es cadiellos en a libranza pènden muto con o grupo. Per o regular, mesmo més gran ye l'animal més s'alierga l'embarazo e ye menor o numbro d'as crías. A mayor parti d'es mamiferos dan, dimpués de librar-los, atenzions familiars t'es suyos cadiellos.

[editar] Destribuzión cheografica

O més gran numbro d'espezies de mamiferos son terrestres e son adaptadas ta bibir en una bariedat d'abitaz ampla sines de guaires dificultaz; se pueden trobar espezies en es desiertos, as tundras, montañas e selbas de tot o planeta.

Dos ordens de mamiferos plazentarios y bels cheneros d'una terzena orden son animals acuaticos. Es monotremas son autualment restrinxitos ent'a Australia, Tasmania, Nueba Zelanda y Nueba Guinea, igual que ra mayoría d'es marsupials (encara que ne bi ha dos grupos naturals d'America). Dos d'as ordens se troban esparditas per tot o planeta menos l'Antartida: es rosigadors y es quiropteros. Es mamiferos plazentarios, que son o mayor de toz es grupos, también se troban en l'Antartida y belas espezies en Australia (només o dingo, un can salbache que podería aber estau introduzito per l'ombre, e ra rata que bi plegore con es baxels europeyos).

Es primates son orichinals d'as rechions tropicals e soztropicals. Es inseutiboros, lagomorfos, rosigadors e artiodactilos se pueden trobar en toz es continenz, exzeuto Australia y l'Antartida; es perisodactilos (equidos e semilars) son naturals d'Europa e Asia. Es perezosos, armadillos, onsos fornigueros e semilars només son trobiatos en America. Es colugos només se troban á Tailandia, peninsula de Malaisia, Indonesia, Borneo y ras illas Filipinas. Es oricteropos son exclusivbament africanos á mientres que es pangolins pueden mirar-se en Africa y Asia per igual, etz.

[editar] Clasificazión d'es mamiferos

Es primeros mamiferos amanixoren en a tierra en o triasico, fa bels 210 millons d'años, eboluzionando dimpués á trabiés de l'era Terciaria. En es exemplars fosils d'aquera epoca se pueden trobar encara belas afinidaz con es reptils.

[editar] Taxonomía

Es mamiferos autuals pueden estar clasificatos en dos sozclases prenzipals:

Sozclase Prototheria (ó Monotremata): con reproduzión obipara e ras suyas glandulas mamarias encara primitibas: 5 espezies aintro de 3 cheneros, cuaternatos en 2 familias á ra suya begada en una sola orden.

Sozclase Theria: es mamiferos no obiparos; sozdibiditos aintro de dos infraclases:
- Infraclase Metatheria (ó Marsupialia): reproduzión plenament bibipara pero sines de garra plazenta ó tenindo-la mui premitiba; 270 espezies en 77 cheneros, 16 familias en una sola orden.
- Infraclase Eutheria (ó Placentalia): con reproduzión bibipara y plenament plazentaria, tenindo ras suyas glandulas mamarias perfeutament desarrolladas; son belas 4000 espezies en 970 cheneros, 112 familias en 18 ordens. Nusaltros i somos una.

[editar] Arbol filochenetico

  ,_______ Morganucodonta +
  |
_|      ___ Prototheria _____  Monotremata
  |      |
  |___|___ Multituberculata +
      |
      |             ,__ Metatheria (marsupials)
      |___ Theria___|
                    |__ Eutheria

[editar] Orichen ebolutibo

Anque tienen uns orichens bien antigos, es mamiferos abioren d'asperar mutos millons d'años ta desarrollar-se ent'o paper relebant que fan güei en día. A suya dibersificazión ebolutiba estiore prou més relazionada con o final d'es dinosaurios que con altra cosa.

A clase d'es mamiferos bién d'un grupo de reptil cotilosaurios que, fa bels 250 millons d'años, abiore una gran dibersificazión, abiendo puesto t'es pelicosaurios. D'ixes en deriboren altros reptils con carauteristicas peculiars, á sabelas d'as cualas yeran comuns con es autuals mamiferos: es tetrapsidos.

Ixes reptils mamiferoides no pudioren pas resistir a competenzia d'es dinosaurios, per a cual cosa itoren progresibament enta una extinsión paulatina encara que no iron mai prou luén ta desaparixer. Bels grupos, cubillatos en abienz boscanos enzatoren una bida noiturna.

Tot parix endicar que fa uns 180 millons d'años ya s'eba plegato ent'as carauteristicas proprias d'es mamiferos: a homeotermia ("sangre calienta"), desarrollo d'o zerebro, pelo corporal e, talment, o bibiparismo.

ä mientres d'es siguienz 100 millons d'años, aquers mamiferos primitibos, de ra mida mesma que un ratón, abión de bibir de nueit. A suya alimentazión yera, fundamentalment, alazetada en es inseutos e uebos.

A mayor explosión ebolutiba d'es mamiferos abiore puesto dimpués de l'extinzión masiba de finals d'o cretazico, fa uns 65 millons d'añadas, en a cuala desaparixoren es dinosaurios no abianos.

As primeras restas fosils de mamiferos semilars ent'es unos autuals datan d'ixa epoca e, per a suya dentadura, se'n sabe que teniban una alimentazión inseutibora. Es suyos deszendienz multiplicoren-se extraordinariament en aqueras nuebas condizions ambientals e, bels millons d'años dimpués, ya eban puesto alazez ent'a mayoría d'es grupos filochenicos que se conoxen güei.