Sudety

Z Wikipedii

Sudety
Sudety Wzgórza Włodzickie, Góry Bardzkie, Góry Sowie.
Megaregion	Pozaalpejska Europa Środkowa
Prowincja	Masyw Czeski
Podprowincja	Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska: woj. dolnośląskie, województwo opolskie Czechy: kraj ustecki kraj liberecki kraj hradecki kraj ołomuniecki kraj morawsko-śląski Niemcy: Saksonia

Sudety (332) (cz. Sudety = Sudetská subprovincie = Krkonošsko-jesenická subprovincie, niem. Sudeten) – łańcuch górski na obszarze południowo-zachodniej Polski i północnych Czech, stosunkowo niewielki skrawek znajduje się w Niemczech; najwyższy szczyt Śnieżka, 1602 m n. p. m.; są najwyższą częścią Masywu Czeskiego oraz najwyższymi górami Czech. Ciągną się od Doliny Łaby po Bramę Morawską.

Nazwa Sudety pochodzi z II w. n.e.. Po raz pierwszy użył jej grecki geograf i astronom Klaudiusz Ptolemeusz, autor Wstępu do geografii, umieszczając na mapie Germanii Wielkiej i Sarmacji. Zachodnią część tych gór nazwał Sudeti Montes. W czasach późniejszych używana była nazwa Góry Czeskie.

Klimat Sudetów kształtowany jest przez morskie masy powietrza, w samych górach jest typowo górski – chłodny i wilgotny, natomiast na pogórzu – ciepły i wilgotny. Występują tu typowe piętra klimatyczne.

Występuje typowa piętrowość roślinna (regiel dolny i górny, kosodrzewina (na stanowiskach naturalnych występuje wyłącznie w najwyższych częściach Karkonoszy) i hale). Stosunkowo często występują torfowiska. Obecnie są tu przeważnie sztuczne zbiorowiska roślinne. Duże powierzchnie zajmują lasy świerkowe.

Spis treści 1 Nazwa 2 Podstawowy podział Sudetów 3 Geologia 3.1 Budowa mozaikowa 3.2 Jednostki tektoniczne 3.3 Rozwój 3.4 Surowce mineralne 4 Rzeźba terenu 5 Gleby 6 Wody 6.1 Zlewiska 6.2 Główne rzeki 6.3 Wodospady 6.4 Jeziora 6.5 Wody podziemne 7 Przemysł 8 Turystyka 9 Podział Sudetów (łącznie z przedgórzem) 10 Zobacz też 11 Przypisy 12 Linki zewnętrzne

[edytuj] Nazwa

Pochodzenie nazwy "Sudety"^[1] nie ma wśród naukowców jednoznacznej opinii, większość opowiada się jednak za celtyckim jej pochodzeniem. Wyraz "Sudéta" posiada rdzeń "sud" oznaczający dzika oraz przyrostek "-éta" oznaczający las. Pierwotne znaczenie mogło więc brzmieć jako las dzików lub las dzikich świń.

Niektóre opracowania podają również źródła literackie nazwy. Po raz pierwszy nazwa Sudetów pojawiła się w 150 (lub 130) roku n.e. Geograf Klaudiusz Ptolemeusz na swojej mapie Europy środkowej zaznaczył "Sudéta óre" dla określenia rejonu Rudaw Janowickich i przyległych masywów górskich. Ten sam autor w swoim dziele Geographica Hyptegensis stosował nazwę "Sudéta Montés". Ponieważ osadnictwo celtyckie (tzw. oppida) rozwijało się tu w II i I wieku p.n.e., można przyjąć, że nazwa Sudetów przetrwała do czasów Ptolemeusza wśród mieszkańców tych terenów.

Czesi określają najczęściej ten region jako karkonosko-jesionicki system lub karkonosko-jesionicka subprowincja (Krkonošsko-jesenická subprovincie). Nazwa "Sudety", choć rzadko, jest również używana, jednak posiada nieco negatywne konotacje. Pojęcie "System Sudecki" w czasach współczesnych pojawiło się w podziale orograficznym Czechosłowacji z 1945 r. opracowanym przez prof. Hromádko oraz w publikacjach V. Häufnera, J. Korčáka i V. Krála z 1960 r.

[edytuj] Podstawowy podział Sudetów

Sudety dzielą się na:

• najwyższe Sudety Zachodnie - najwyższy szczyt Śnieżka (cz. Sněžka, niem. Schneekoppe) 1602 m n. p. m. w Karkonoszach,
• Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Velká Deštná 1115 m n. p. m. w Górach Orlickich, a po polskiej stronie Orlica (cz. Vrchmezí) 1084 m n. p. m. również w Górach Orlickich,
• Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Pradziad (cz. Praděd) 1491 m n. p. m. w Jesionikach, a po polskiej stronie Śnieżnik (cz. Králický Sněžník, niem. Glatzer Schneeberg) 1425 m n. p. m. w Masywie Śnieżnika.

Dokładniejszy podział znajduje się na końcu artykułu.

[edytuj] Geologia

[edytuj] Budowa mozaikowa

Geolodzy dzielą cały masyw na Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie. Ich granica nie pokrywa się jednak z podziałem geograficznym, lecz przebiega na obszarze Republiki Czeskiej, na wschód od Ziemi Kłodzkiej. Różnorodne skały (magmowe, metamorficzne i osadowe) różnego wieku, od prekambru do kenozoiku, budują niewielkie jednostki tektoniczne, pooddzielane uskokami, tworzące tzw. mozaikową budowę geologiczną. Typowe góry zrębowe. Obszar Przedgórza Sudeckiego należy do bloku przedsudeckiego.

[edytuj] Jednostki tektoniczne

W obrębie Sudetów można wyróżnić następujące jednostki geologiczne: blok karkonosko-izerski, nieckę północnosudecką, metamorfik kaczawski, nieckę śródsudecką, depresję Świebodzic, blok sowiogórski, strukturę bardzką, masyw gabrowo-diabazowy Nowej Rudy, metamorfik kłodzki, metamorfik bystrzycko-orlicki, masyw kudowski, rów górnej Nysy, masyw kłodzko-złotostocki, metamorfik Lądka i Śnieżnika, strefę Starego Miasta. Na obszarze Czech występują: niecka podkarkonoska, kopuła Keprnika, kopuła Desny, masyw Żulowej, masyw Jesenika, masyw Sobotina, kulm wschodniosudecki. Przedgórze Sudeckie i część Niziny Śląskiej obejmuje blok przedsudecki. Większa część Sudetów zbudowana jest ze skał metamorficznych, w mniejszej ilości występują skały magmowe - głębinowe i wulkaniczne oraz skały osadowe.

[edytuj] Rozwój

Sudety zostały wypiętrzone podczas orogenezy kaledońskiej oraz orogenezy hercyńskiej. Wtedy nastąpiła metamorfoza wcześniej powstałych skał osadowych i wulkanicznych oraz intruzje skał magmowych, przede wszystkim granitów. Następnie, przez około 200 mln lat, Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane, a następnie pokryte dość grubą warstwą osadów, zarówno lądowych jak i morskich, głównie piaskowców. Gdyby nie kolejna orogeneza – alpejska – Sudetów w sensie orograficznym by nie było. Sztywne i grube warstwy skorupy ziemskiej nie zostały jednak sfałdowane, lecz potrzaskane na kilkanaście części, z których każda została wyniesiona na inną wysokość. Tak powstały góry zrębowe.

[edytuj] Surowce mineralne

Liczne surowce mineralne: węgiel kamienny, antracyt i węgiel brunatny, surowce skalne, baryt, fluoryt, rudy metali, uran, kamienie półszlachetne itp.

[edytuj] Rzeźba terenu

Uwarunkowana zróżnicowaną budową i długą przeszłością geologiczną oraz zmiennymi warunkami klimatycznymi w czasie geologicznym. Występują różne typy krajobrazów i form terenu (rozległe masywy górskie, kopulaste wzniesienia, stożki, strome ściany skalne, urwiska, skałki, rozległe kotliny śródgórskie). Większość pasm sudeckich ma rozciągłość północny zachód - południowy wschód. Doliny rzeczne o zmiennym przebiegu, miejscami szerokie, o płaskim dnie, w innych miejscach wąskie, o stromych zboczach, przełomowe.

Przedgórze Sudeckie oddzielone od Sudetów i Pogórza Zachodniosudeckiego wyraźną krawędzią sudecką - sudecki uskok brzeżny. Jest to łagodny teren z różnej wysokości pagórkami, zajęty pod uprawy rolne i z rzadka porośnięty drzewami i krzewami.

[edytuj] Gleby

W Sudetach przeważają gleby górskie, brunatne i bielice. Na Przedgórzu – czarnoziemy, brunatne i płowe. W Sudetach występują głównie gleby brunatnoziemne (brunatne właściwe i wyługowane oraz w mniejszych ilościach płowe), w dość znacznym stopniu wzdłuż granicy polsko-czeskiej występują gleby inicjalne i słabo wykształcone (skaliste i kwarcowo-krzemieniowe) oraz gleby napływowe, czyli mady rzeczne wzdłuż: Nysy Łużyckiej, Nysy Kłodzkiej, Odry, Kwisy, Kaczawy oraz Bobru. Na znacznym obszarze Sudetów występują również lessy i twory lessopodobne.

[edytuj] Wody

[edytuj] Zlewiska

Rzeki Sudetów są małe i należą do zlewisk trzech mórz. Są to: zlewisko Morza Bałtyckiego - dorzecze Odry, Północnego - dorzecze Łaby i Czarnego - dorzecze Dunaju. W związku z tym przez Sudety biegnie europejski dział wód, a w Masywie Śnieżnika - na Trójmorskim Wierchu (cz. Klepáč, niem. Klappersteine) znajduje się miejsce zbiegu trzech zlewisk.

[edytuj] Główne rzeki

Najważniejsze rzeki wypływające z Sudetów: Łaba, Odra i Morawa. Sudeckimi dopływami Łaby są Izera, Úpa, Metuje, Orlica (cz. Orlice). Dopływami Odry - Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kamienną i Łomnicą, Kaczawa z Nysą Szaloną, Bystrzyca, Nysa Kłodzka ze Ścinawką, Białą Lądecką, dwoma Bystrzycami (Dusznicką i Łomnicką) i Białą Głuchołaską, Osobłoga, Opava z Opavicą. Dopływy Morawy, to Moravská Sázava, Mírovka, Třebůvka, Valová, Haná, Dyje, Krupá, Branná, Desná, Oskava.

Zmienne stany wód w ciągu roku.

[edytuj] Wodospady

W miejscach stykania się skał o różnej odporności powstały wodospady. Do najbardziej znanych należą: Wodospad Kamieńczyka, Wodospad Szklarki i Wodospad Łomniczki w Karkonoszach, Wodospad Wilczki w Masywie Śnieżnika, a po stronie czeskiej wodospady Łaby, Panczavy, Mumlavski vodopad w Karkonoszach, Nyznerovske vodopady w Górach Złotych, wodospady Bile Opavy i Białej w Hrubým Jeseniku.

[edytuj] Jeziora

Naturalne zbiorniki wód stojących są bardzo nieliczne, występują jedynie w Karkonoszach. Nieliczne są sztuczne zbiorniki zaporowe. Na ziemiach polskich są to: Jezioro Niedów na Witce, Jezioro Złotnickie i Jezioro Leśniańskie na Kwisie, Zbiornik Bukówka, Jezioro Modre, Jezioro Wrzeszczyńskie i Jezioro Pilchowickie na Bobrze, Zbiornik Sosnówka (gromadzi wody potoków Sośniak i Czerwonka) oraz Jezioro Bystrzyckie na Bystrzycy. Są to głównie zbiorniki retencyjne oraz służące do produkcji energii elektrycznej. Dla celów ochrony przeciwpowodziowej wybudowano kilka suchych zbiorników: na Kaczawie między Kaczorowem a Wojcieszowem, na Wilczce poniżej Międzygórza i na Morawce powyżej Stronia Śląskiego.

[edytuj] Wody podziemne

Do zaopatrzenia ludności wykorzystuje się wody podziemne z osadów czwartorzędowych, rzadziej wody szczelinowe ze skał starszych. W wielu miejscach występują źródła mineralne o różnym składzie, rzadziej słabo termalne. Ważniejsze to: Czerniawa Zdrój, Świeradów Zdrój, Cieplice Zdrój, Wojcieszów, Szczawno Zdrój, Jedlina Zdrój, Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój, Polanica Zdrój, Gorzanów, Długopole Zdrój, Lądek Zdrój oraz niewykorzystane w Bolkowie i Jerzmanicach Zdrój.

[edytuj] Przemysł

Silnie rozwinięty i zróżnicowany. Dominuje przemysł wydobywczy węgla brunatnego oraz surowców skalnych, energetyka, przemysł przetwórczy, hutniczy, szklarski, włókienniczy, odzieżowy oraz środków transportu i chemiczny. Dawniej górnictwo węgla kamiennego, barytu, fluorytu, uranu, miedzi, a w czasach historycznych złota, srebra, żelaza, arsenu i in.

[edytuj] Turystyka

Silnie rozwinięta (ale mniej, niż przed 1945 - z działających wówczas kilkuset schronisk pozostało do dzisiaj około 15%^[2]) ze względu na korzystne walory przyrodnicze i kulturowe oraz dobrze rozwiniętą bazę turystyczną. Główne regiony: Karkonosze, ziemia kłodzka, Hrubý Jesenik. W tych trzech rejonach koncentruje się większość bazy noclegowej, są też głównymi centrami sportów zimowych. Pojedyncze schroniska, wyciągi narciarskie, a po czeskiej stronie liczne wieże widokowe rozrzucone są również w innych pasmach.

[edytuj] Podział Sudetów (łącznie z przedgórzem)

• Przedgórze Sudeckie (332.1)
  • Wzgórza Strzegomskie (332.11)
  • Równina Świdnicka (332.12)
  • Masyw Ślęży (332.13)
  • Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie (332.14)
  • Obniżenie Podsudeckie (332.15)
  • Obniżenie Otmuchowskie (cz. Vidnavská nížína) (332.16)
  • Przedgórze Paczkowskie (cz. Žulovská pahorkatina) (332.17)
• Pogórze Zachodniosudeckie (332.2)
  • Pogórze Zachodniołużyckie (niem. Westlausitzer Vorberge, w Niemczech)
  • Płaskowyż Budziszyński (niem. Lausitzer Gefilde, w Niemczech)
  • Pogórze Wschodniołużyckie (niem. Ostlausitzer Vorberge, w Niemczech)
  • Góry Łużyckie (cz. Lužické hory, niem. Lausitzer Bergland, Lausitzer Gebirge, Zittauer Gebirge, w Niemczech)
  • Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie (cz. Žitavská pánev) (332.25)
  • Pogórze Izerskie (cz. Frýdlantská pahorkatina) (332.26)
  • Pogórze Kaczawskie (332.27)
  • Pogórze Wałbrzyskie (niem. Waldenburger Bergland) (332.28)
• Sudety Zachodnie (cz. Krkonošská oblast, Západní Sudety, Západosudetská oblast) (332.3)
  • Góry Żytawskie (niem. Zittauer Gebirge, cz. Lužické hory, na pograniczu czesko-niemieckim)
  • Grzbiet Jesztiedzki (cz. Ještědsko-kozákovský hřbet, w Czechach)
  • Kotlina Liberecka (cz. Liberecká kotlina, Žitavská pánev, w Czechach)
  • Góry Izerskie (cz. Jizerské hory, niem. Isergebirge) (332.34)
  • Góry Kaczawskie (niem. Bober-Katzbach-Gebirge) (332.35)
  • Kotlina Jeleniogórska (niem. Hirschberger Kessel) (332.36)
  • Karkonosze (cz. Krkonoše, niem. Riesengebirge) 332.37)
  • Rudawy Janowickie (niem. Landeshuter Kamm) (332.38)
  • Podgórze Karkonoskie (cz. Krkonošské podhůří, w Czechach) (332.39)
• Sudety Środkowe (cz. Orlická oblast, Střední Sudety, Středosudetská oblast) (332.4)
  • Brama Lubawska (332.41)
  • Góry Wałbrzyskie (niem. Waldenburger Bergland) (332.42)
  • Góry Kamienne (cz. Vraní hory, Javoří hory - części Gór Kamiennych, niem. Waldenburger Bergland) (332.43)
  • Góry Sowie (332.44)
  • Góry Bardzkie (niem. Warthagebirge) (332.45)
  • Obniżenie Nowej Rudy (332.46)
  • Obniżenie Ścinawki (332.47)
  • Góry Stołowe (cz. Broumovská vrchovina) (332.48)
  • Pogórze Orlickie (cz. Podorlická pahorkatina) (332.51)
  • Góry Orlickie (cz. Orlické hory, niem. Adlergebirge) (332.52)
  • Góry Bystrzyckie (niem. Habelschwerdter Gebirge) (332.53)
  • Kotlina Kłodzka (332.54) (cz. Kladská kotlina)
• Sudety Wschodnie (cz. Jesenická oblast, Východní Sudety, Východosudetská oblast) (332.6)
  • Góry Złote (332.61) (cz. Rychlebské hory, niem. Reichensteine Gebirge)
  • Góry Bialskie (wchodzące w skład jednostki 332.61 Góry Złote) (cze. Bělské vrchy, niem. Bielengebirge)
  • Masyw Śnieżnika (332.62) (cz. Králický Sněžník, niem. Schneegebirge)
  • Góry Opawskie (332.63) (cz. Zlatohorská vrchovina, niem. Oppagebirge)
  • Wysoki Jesionik (cz. Hrubý Jesenik, w Czechach, niem. Altvatergebirge)
  • Niski Jesionik (cz. Nízký Jesenik, w Czechach, niem. Gesenke; jego częścią są Góry Odrzańskie (cz. Oderské vrchy), traktowane czasami jako odrębny mezoregion).

[edytuj] Zobacz też

• Kraj Sudetów, Kraj Sudecki

Przypisy

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Prawie wszystko o Sudetach
• Pasma Sudetów
• Historia turystyki w Sudetach
• Portal poświęcony Sudetom