Mikołaj Rej

Z Wikipedii

Mikołaj Rej z Nagłowic
Mikołaj Rej
Oksza
Data urodzenia	4 lutego 1505
Miejsce urodzenia	Żurawno
Data śmierci	8 września 1569
Miejsce śmierci	Rejowiec

Rodzice	Stanisław Rej Barbara Herburt
Dzieci	8

Ten artykuł dotyczy ojca literatury polskiej. Zobacz też: Mikołaj Rey, ziemianin, działacz ludowy.

Mikołaj Rej z Nagłowic, (historyczna pisownia nazwiska: Rey - w początku XX wieku wprowadzono pisownię "Rej", jednak nie zaakceptowaną przez potomków - rodzinę Reyów), herbu Oksza (ur. 4 lutego 1505 w Żurawnie, zm. między 8 września a 5 października prawdopodobnie 4 października 1569 w Rejowcu) - wybitny polski poeta i prozaik epoki renesansu. Był także politykiem oraz teologiem ewangelickim. Długo uznawany za "ojca literatury polskiej" (dopóki nie doceniono pisarzy polskiego średniowiecza oraz Biernata z Lublina).

Twórczość Mikołaja Reja jest bogata i różnorodna. Rej jest uważany za mistrza opisu literackiego. Nazwany jest Brueglem polskiej literatury, z powodu wyjątkowej wyobraźni malarskiej. Porównywany jest do Erazma z Rotterdamu, Franciszka Rabelais i Michała de Montaigne'a.

[edytuj] Biografia

Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Żurawnie na Podolu jako syn wdowca, Stanisława, i Barbary z Herburtów (1480-1550)- wdowy po dziedzicu Żurawińskim, która przedtem poślubiła ok. 1500 r., Balcera Dąbrowskiego. Jej synem z trzeciego małżeństwa, zawarłego ze Stanisławem Rejem był późniejszy pisarz Mikołaj Rej. (córka Piotra Herburta -wnuczka Jana Herburta z Odnowa, prawnuczka Frydrusza z Chlipel).

Mikołaj odebrał fragmentaryczne wykształcenie (najpierw dwa lata w Skalmierzu, potem kolejne dwa we Lwowie - w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił się do nauki i - jak napisał w swojej biografii - poznał co to dobre towarzystwo). Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi ; polował, łowił ryby - zachwycał się światem natury. W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to moment przełomowy w życiu Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często wyrażeń wulgarnych. Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reja udawanie człowieka prostszego, niż był w rzeczywistości, aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem. Rej był utalentowanym samoukiem, który rozwijał rodzimy, "swojski" nurt polskiego odrodzenia.

Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim. Założył miasta: Rejowiec Oksę i wiele innych wsi. Ożenił się z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa- siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego (1531). Później zetknął się z przedstawicielami reformacji i między rokiem 1541 a 1548 przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm i rozpoczął intensywną działalność religijną. Uczestniczył w synodach, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły. Toczył spory teologiczne i majątkowe z Kościołem katolickim. Nie opuścił -jak pisał Andrzej Trzecieski - "żadnego sejmu, zjazdu ani żadnej koronnej sprawy". Nigdy nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny. Kilkakrotnie był posłem z różnych ziem. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Wciąż zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy (obecnie Oksa) i Rejowca (Chełmskie), w którym prawdopodobnie zmarł.^[1] Miejsce pochówku Mikołaja Reja dotychczas pozostaje nieznane, ale niektórzy badacze sądzą, że poeta mógł zostać pochowany w Oksie. Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną misję społeczną. Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec ludzi. Bywał też porywczy, kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do pieniactwa. Ceniono go jednak powszechnie, również jako pisarza rozmiłowanego w polszczyźnie.

[edytuj] Charakterystyka twórczości

Miano ‘’Ojca literatury polskiej’’ Mikołaj Rej zawdzięcza autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami Reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, bądź od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania) lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu.

Twórczość Reja, powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast martwej łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem "człowiek naturalny", powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinna cechować "cnota", czyli prawość, sumienie, "cześć" (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jak dar łaski bożej. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.

[edytuj] Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem

Zobacz więcej w osobnym artykule: Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem.

Jest to utwór o współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Ujawnia konflikt między trzema stanami: szlachtą (przedstawicielem jest Pan), duchowieństwem (przedstawicielem jest Pleban) i chłopstwem (przedstawicielem jest Wójt). Całość poprzedza wiersz "Ku dobrym towarzyszom". W "Krótkiej rozprawie..." po raz pierwszy na karty literatury wprowadzono mowę potoczną.

[edytuj] Kupiec

Rej pisał również utwory dramatyczne: Kupiec. Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego (1543, wyd. 1549) inspirowany był łacińskim dramatem Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd) z 1540, napisanym przez protestanckiego pisarza Th. Naogeorgusa Mercatora. Jest to moralitet, podkreślający, że (zgodnie z doktryną luteranizmu) tylko wiara i łaska wystarczą do zbawienia. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.

[edytuj] Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego

Ten dramat, pod pełnym tytułem: Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka, z 1545 sięga do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Pewne fragmenty utworu nawiązują do łacińskiego dramatu humanisty niderlandzkiego C. Crocusa Comoedia sacra cui titulus Joseph z 1536 (Komedia święta, która ma tytuł Józef). Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju, sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara. Ten dramat doczekał się również współczesnych inscenizacji (K. Dejmka) i był z powodzeniem wystawiony w Łodzi (1958) i Warszawie (1965).

[edytuj] Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego

Ten poemat z 1558 należy do najwybitniejszych dzieł Reja. A. Trzecieski porównał go do Boskiej komedii Dantego. Jest on tak samo obszernym traktatem etycznym o życiu godziwym. Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae z 1531 (Zodiak Życia) włoskiego humanisty i wolnomyśliciela (bliskiego ideom platonizmu)- Palingeniusa. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej" wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, "zbytkiem". W rozmowach z mędrcami greckimi - spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - kształtuje się "wolny i niezależny" Rejowski "człowiek idealny" ("zwolna myśl - rozkosz "), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Dla Reja platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem "złotej mierności", zapowiadając jego ostatnie utwory.

[edytuj] Postylla i utwory poetyckie

W późnym okresie twórczości Reja przeważały dzieła poetyckie. Wyjątek stanowi Postylla (1557), popularny zbiór kazań. Rej przedstawia się tu jako wielki zwolennik Reformacji. Protestuje " przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych".

Poezja Reja przez plastyczne i sugestywne opisy, osiągnęła mistrzostwo (Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci).

[edytuj] Zwierzyniec

to obszerny zbiór epigramatów z 1562, nacechowany moralizmem. Tekst zdobiły dobrane ryciny. Zawiera opisy wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt II August, Bona Sforza i in.), które uosabiają odrębne modele zachowań - zacnego władcy, dobrego sługi i zbożnego prostaczka. Są tam także postacie wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, jak również bajki zwierzęce. Ostatnią część tomu stanowią Figliki, czyli anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i komizmu, czasem rubasznego i nieprzyzwoitego. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.

[edytuj] Zwierciadło

To ostatnie dzieło Reja z 1568 jest traktatem podsumowującym poglądy pisarza na człowieka i świat, rozwijając popularną w czasach odrodzenia formułę gatunkową źwierciadła (łac. speculum), czyli wizerunku jako ideału moralnej doskonałości człowieka. Utwór inspiruje się teologią kalwińską: świat stanowi w pewnym stopniu odbicie "boskiego ładu", a człowiek powinien żyć w zgodzie z tym boskim wzorem. Źwierciadło składa się z kilku niezależnych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Przedstawia on całościową koncepcję idealnego życia człowieka. Opisany tu "człowiek poczciwy" to przeciętny szlachcic, ziemianin, postać znana ówczesnym czytelnikom. Żywot... jest także polemiką z Dworzaninem polskim Ł.Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie jako zgodne z osobowością dziecka, zapewniające wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Rej uważał, że należy zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg ( choć wiele "rozkoszy dają"), także z codziennego doświadczenia oraz wnikliwej obserwacji życia. Odzwierciedla to poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest "cnota - wielka królowa", a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie, gospodarując na wsi. Rej głosi pochwałę "rozkoszy wiejskich", opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania, np. "Przysmaki domowe nie kosztowne".

Starość powinna być pogodna: cechować ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga (jako niezmiennej wartości w życiu). W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy - dowcipne rozprawy z aforyzmami) i Żegnanie z światem.

[edytuj] Najbardziej znane dzieła

Zwierciadło z traktatem Żywot człowieka poczciwego (1567/1568)
Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558)
Psałterz Dawidów - tłumaczenie prozą (1546)
Żywot Józefa (1545)
Kupiec (1549)
Rzecz pospolita albo Sejm pospolity
Zwierzyniec (1562)
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543)
Postylla (1557)
Apocalypsis (1567)

[edytuj] Zobacz też

literatura
Mikołaj Rey (ziemianin) - sylwetka innego Mikołaja Reya

[edytuj] Przypisy

↑ Mikołaj Rej [w:] Poradnik bibliograficzno-metodyczny, WBPiCAK, Poznań 2005, s.26

[edytuj] Linki zewnętrzne

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów
z Mikołaja Reja (Reya)

Zobacz w Wikiźródłach teksty autorstwa Mikołaja Reja (Reya)

Kategorie: Polscy poeci • Polscy pisarze • Posłowie na Sejm I RP • Polska szlachta • Protestanccy tłumacze Biblii • Pisarze protestanccy • Polscy tłumacze • Działacze reformacyjni • Urodzeni w 1505 • Zmarli w 1569