Planeten Mars
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
 |
|
| eit samansett bilde av Mars. | |
| Baneparametrar (Epoch J2000) | |
|---|---|
| Store halvakse | 227 936 637 km 1,52366231 AE |
| Banens omkrins | 1 429 000 000 km 9,553 AE |
| Eksentrisitet | 0,09341233 |
| Perihel | 206 644 545 km 1,38133346 AE |
| Aphel | 249 228 730 km 1,66599116 AE |
| Omløpsperiode | 686,9601 døgn (1,8808 år) |
| Synodisk periode | 779,96 døgn (2,135 år) |
| Gjennomsnittleg banefart | 24,077 km/s |
| Maks. banefart | 26,499 km/s |
| Min. banefart | 21,972 km/s |
| Banehelling | 1,85061° (5,65° til solas ekvator) |
| Talet på satellittar | 2 |
| Fysiske eigenskapar | |
| Diameter ved ekvator | 6 804,9 km (0,533 · jordas) |
| Diameter over polane | 6 754,8 km (0,531 · jordas) |
| Flattryktheit | 0,00736 |
| Overflateareal | 1,448·108 km2 (0,284 · jordas) |
| Volum | 1,638·1011 km3 (0,151 · jordas) |
| Masse | 6,4185·1023 kg (0,107 · jordas) |
| Snittettleik | 3,934 g/cm3 |
| Ekvatorial tyngdekraft | 3,69 m/s2 (0,376G) |
| Unnsleppingsfart | 5,027 km/s |
| Rotasjonsperiode | 1,025957 d (24 t 37 min 22,6 s) |
| Rotasjonsfart | 868,22 km/t (ved ekvator) |
| Aksehelling | 25,19° |
| Rektasensjon av nordpolen |
317,68143° (21 t 10 min 44 s) |
| Deklinasjon | 52,88650° |
| Albedo (refleksjonsevne) | 0,15 |
| Overflatetemp. - min - snitt - maks |
133 K 210 K 293 K |
| Atmosfærisk samansetting | |
| Atmosfærisk trykk | 0,7-0,9 kPa |
| Karbondioksid | 95,32% |
| Nitrogen | 2,7% |
| Argon | 1,6% |
| Oksygen | 0,13% |
| Karbonmonoksid | 0,07% |
| Vassdamp | 0,03% |
| Nitrogenoksid | 0,01% |
| Neon | 2,5 ppm |
| Krypton | 300 ppb |
| Xenon | 80 ppb |
| Ozon | 30 ppb |
| Metan | 10,5 ppb |
- Sjå òg guden Mars og månaden mars.
Mars er den fjerde planeten frå sola i solsystemet vårt. På grunn av den raude fargen sin, som kan minna om blod, har han fått namn etter den romerske krigsguden Mars. Mars har to små månar, Phobos (frykt) og Deimos (skrekk). Begge er små og har irregulære formar, dei er moglegvis innfanga asteroidar.
Marsgeografien har to rekordar i solsystemet. Den utdøydde vulkanen Olympus Mons er med sine 27 km det høgaste fjellet på alle planetane, medan kløfta eller riftdalen Valles Marineris er den største dalen. Valles Marineris er 4000 km lang og opp mot sju km djup, og kan samanliknast med riftdalen i Afrika.
Den latinske forstavinga areo- viser til Mars. Planetsymbolet frå gammal tid er det samme som jern, (Unicode: ♂), ei stilisert utgåve av guden Mars med skjold og spjut.
Innhaldsliste |
[endre] Fysiske eigenskapar
Mars har alltid fascinert menneska. Den raude, eldfulle utsjånaden på himmelen er mystisk og fengslande. Overflatearealet på Mars er bare ein firedel av det til jorda, men viss ein ser bare på landarealet (over vatn) på jorda er det omtrent like mye som arealet på Mars. Massen til Mars er berre 1/10 av den til jorda.
[endre] Atmosfæren
Atmosfæren på Mars er svært tynn, trykket på overflata er bare omlag 750 Pa, ca. 0,75% av jordas. Atmosfæresamansettinga er 95% karbondioksid, 3% nitrogen, 1,6% argon og med berre småe spor av oksygen og vatn. I 2003 blei også metan oppdaga frå jordbaserte teleskop, stadfest i mars 2004 av ESA sin romsonde Mars Express. At det er metan til stades er eit interessant problem, sidan dette er ein ustabil gass. Det kan derfor tyde på det må vera (eller ha vori i løpet av dei siste hundreåra) ei gasskjelde på planeten. Vulkansk aktivitet, kometnedslag og liv i form av mikroorganismar kan vera blant moglege (men uprova) kjelder.
[endre] Geologi
Observasjonar av det magnetiske feltet til Mars av romsonden Mars Global Surveyor visar at delar av kjernen til planeten har blit magnetisert i skiftande band. Dei er typisk 160 km breie og 1000 km lange, i eit mønster tilsvarande dei funni på havbotnen på jorda. Ein interessant teori som blei publisert i 1999 foreslår at desse banda kan vera prov på ein tidlegare aktiv platetektonikk på Mars, men dette kan foreløpig ikkje provast[1]. Men viss dette stemmer kan prosessane i dette systemet ha hjelpa til med å vedlikehalde ein jordaktig atmosfære ved å transportere karbonrikt berg opp til overflata. Samtidig vil eit aktivt magnetfelt ha verna planeten frå kosmisk stråling. Andre teoriar har au blitt sett fram.
Blant funna til romsonden Opportunity er mineralet hematitt på Mars, i form av små kuler på Meridiani Planum. Kulene er bare noen millimeter i diameter, og ein meiner at dei har blitt danna som avsettingar under fuktige forhald for milliardar av år sidan. Andre mineral har au blitt funni innehaldande svovel, jarn eller brom, som til dømes jarositt. Dette og andre prov gjorde at ei gruppe med 50 forskarar i tidsskriftet Science (utgåva 9. desember 2004) konkluderte med at «flytande vatn ein gong kom og gikk på overflata til Mars ved Meridiani, og til tider metta grunnen under. Fordi flytande vatn er eit krav for liv, kan vi seie at forhalda på Meridiani kan ha vori levelege over ei tidsperiode i historia til Mars». På den motsette sida av planeten har mineralet goethitt, som (ulikt hematitt) bare dannast saman med vassforekomstar, blitt funni. Dette saman med andre prov på vatn her. Finnaren er romsonden Spirit og staden er «Columbiaåsane».
[endre] Liv på Mars
Mars har ein viktig plass i menneskeleg fantasi på grunn av at noen har meint at det finst liv på Mars. Alle har hørt talast om «små grønne menn frå Mars». Hovedkjelda til dette er observasjonane til Percival Lowell av noe han meinte var marsianske kanalar, og årstidsvariasjonar i lysstyrke som blei tolka som teikn på vegetasjon. Dette gav idéar til mengder av historiar om Mars og marsbuarar. Romsonden Mariner 4 tok noen bilde i 1965 som svekka dei gamle teoriane. Når Mariner 9 – sonden gjekk inn i bane rundt Mars i november 1971 var overflata på planeten skjult i ein global støvstorm. Tre månader seinare klårna det heldigvis opp, og bilde på bilde av enorme vulkanar, lange riftdalar og buktande uttørka elveleie blei sendt til Jorda. Desse var det som vakte mest oppsikt. Dei viste nemleg at vatn med stor sannsynlegheit hadde eksistert i flytande form på overflata ein gang i tidligare tider. Men dei kunstige kanalane til Lowell såg ingen, og dette satte ein stoppar for ein over 70 år gammal diskusjon. No i ettertid blir det spekulert i om Lowell rett og slett såg eit spegelbilde av si eiga netthinne i okularet. Mønsteret der kan til forveksling likne karta Lowell teikna. Årstidsvariasjonane observerte av Lowell var nok ekte nok, men var heller støvstormar og riming på overflata.
I 1996 mente forskarar som studerte en meteoritt (ALH84001) med marsiansk opprinnelse at dei hadde funni bevis for at formasjonar i steinen var mikrofossilar. Seinare kom ei anna forskargruppe opp med ein teori som kunne forklare formasjonane utan å krevja at det var liv til stades. Så dette spørsmålet står framleis usvart. Vikingsondane som landa på Mars på 70-talet gjorde eksperiment for å finne liv utan å få noe resultat.
[endre] Topografi
Todelinga av den marsianske topografien er slåande: dei låge lavaslettene i nord mot det sterkt kraterdekte høglandet i sør. Overflata sett frå jorda er tilsvarande delt i to område, med varierande albedo (refleksjonsevne). Dei lyse slettene dekte med støv og sand med høg andel av raud jernoksid blei sett på som kontinenta til Mars. Derav ble namnsetjinga Arabia Terra (Det arabiske landet) eller Amazonis Planitia (Amazonassletta). Dei mørke områda blei sett på som hav, og fekk namn som Mare Erythraeum, Mare Sirenum og Aurorae Sinus. Det sørlegaste mørke området sett frå jorda er Syrtis Major.
Mars har iskalottar på polane som inneheld vassis og tørris (CO2 i fast form). Ein utdøydd skjoldvulkan, Olympus Mons (Olympusfjellet), er med 27 km det høgaste fjellet i solsystemet. Han ligg i eit enormt høgfjellsområde kalla Tharsis, som inneheld fleire store vulkanar. Sjå lista over fjell på Mars. Mars har også det største dalsystemet i solsystemet, Valles Marineris (Marinerdalen), som er 4000 km lang og sju km djup. Mars har også mange arr etter meteorittnedslag. Det største er nedslagsbassenget Hellas Planitia, dekt av lett raud sand. Sjå òg Mars' kraterliste.
Den internasjonale astronomiske unionen har ei arbeidsgruppe for namngjeving i solsystemet som mellom anna er ansvarleg for å namngje dei marsianske landformene.
[endre] Nullnivå og nullmeridian
Nullnivå: Sidan Mars ikkje har noe hav og dermed ikkje 'havnivå' må ei nullnivåflate bli definert. Null er difor definert til å vera gjennomsnittsradiusen til Mars.
Nullmeridian: Ekvator på Mars er definert frå rotasjonsaksen, men primærmeridianen er definert på samme måte som her på jorda. Det blei valt eit praktisk punkt som blei akseptert av seinare astronomar. Dei tyske astronomane Wilhelm Beer og Johann Heinrich Mädler valde ei lita sirkulær landform som referansepunkt når dei lagde det fyrste systematiske kartet over landformer på Mars i 1830-32. I 1877 blei valet deira annektert som nullmeridian av den italienske astronomen Giovanni Schiaparelli når han starta å laga sine vidkjente kart over Mars. Etter romsonden Mariner 9 gav masse gode bilde av Mars i 1972 blei eit lite krater (seinare namnsett Airy-0) veld. Det ligg i Sinus Meridiani («midtbukta» eller «meridianbukta») langs lina valt av Beer og Mädler. Merton Davies frå selskapet RAND Corporation valde det for å gi ein meir nøyaktig definisjon av lengdegraden 0,0° da han grunnla eit planetografisk kontrollpunktnettverk.
[endre] Utforskinga av Mars
[endre] Romsondar operative i dag
[endre] Mars Global Surveyor
Etter tapet av Mars Observer i 1992 bygde NASA om og sendte opp Mars Global Surveyor. Denne ferda var den fyrste suksessfulle til Den raude planeten på tjue år da han blei sendt opp 7. november 1996. Han gikk inn i bane 12. september 1997 og begynte å justere den svært ellipseforma banen til ein sirkel. Etter halvanna år var dette utført, og i mars 1999 begynte den primære kartleggingsfasen. Han har observert planeten frå låg og nesten polar bane i eit marsår (nesten to jordår). Primæroppdraget blei fullført 31. januar 2001, og ein sette i gang ein utvida fase. Etter at ein mista kontakta med sonden i begynnelsen av november 2006 blei oppdraget avslutta.
Ferda har studert heile marsoverflata, atmosfæren, det indre og har sendt tilbake fleire resultat om Den raude planeten enn alle dei andre marsferdene til saman. Desse dataa er arkivert på http://pds-geosciences.wustl.edu/missions/mgs/
Blant nøkkelfunna til nå har MGS blant ana tatt bilde av bekkedalar og debrisstraumformer som gir indikasjonar på at det kan vera nåverande kjelder av flytande vatn, tilsvarande ein akvifer, på eller nær overflata til planeten. Tilsvarande kanalar på jorda er forma av flytande vatn, men på Mars gjør kombinasjonen av den låge temperaturen og det låge lufttrykket at flytande vatn ikkje kan opphalde seg på overflata. Men mange forskarar har hypotesar om at flytande grunnvatn til tider kan bryte gjennom overflata på Mars og da grave ut bekkedalar og kanalar for så å samle seg opp i ein dam på botnen som så fryser og sublimerer (fordampar).
Magnetometermålingar visar at magnetfeltet til planeten ikkje er globalt produsert i planetkjernen, men heller er plassert i spesielle område av skorpa. Nye temperaturdata og nærbilde av marsmånen Phobos visar at overflata der er sett saman av pudderaktig materiale minst ein meter tjukt skapt av meteorittnedslag gjennom millionar av år. Data frå laserhøgdemålaren til romfartøyet har gitt forskarane det fyrste 3D-bildet av den nordlege polisen på Mars.
[endre] Mars Odyssey
I 2001 kom Mars Odyssey til Mars. Oppgava han har er å nytte spektrometeret og kameraa til å jakte etter bevis for tidlegare og nåverande vass- og vulkanaktivitet på Mars. I 2002 sa NASA at gammastråle- og nøytronspektrometra til sonden hadde oppdaga store mengder hydrogen, noe som gir indikasjonar på at det er store mengder vassis i dei øvre tre meterane av overflata innafor den 60. breddegraden frå sørpolen.
[endre] Mars Reconnaissance Orbiter
Mars Reconnaissance Orbiter blei sendt opp frå Cape Canaveral med ein Atlas V-rakett 12. august 2005. Ferda utforsker Mars i revolusjonerande detaljar frå låg bane. Instrumentpakka studerer vassfordeling – inkludert is, damp eller væske – i tillegg til geologiske landformar og mineral. Satellitten vil au støtte framtidige ferder til Mars ved å sjå nærare på potensielle landingsplassar og å fungere som ein høghastigheitsreléstasjon for kommunikasjon til jorda. Detaljane innsamla skal bli betre enn alle andre data til nå; høgoppløysningskameraet kan til dømes sjå overflateformer på storleik med ein oppvaskmaskin.
[endre] Eksterne lenkjer
- Google Mars
- Informasjon om Mars frå «Dei ni planetane»
- NASA - Mars Fact Sheet (engelsk)
- NASAs pågåande ferder til Mars (engelsk)
- ESAs romsonde Mars Express (engelsk)
- Marskøyretya Spirit og Opportunity (NASA) (engelsk)
|
|
|||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Geografi |
|
||||||||||||||
| Månar | Phobos • Deimos Oppdaging • Overflatetrekk • Stickney-krateret på Phobos • Phobos og Deimos i fiksjon |
||||||||||||||
| Meteorittar | ALH84001 • Chassigny • Kaidun • Shergotty • Nakhla | ||||||||||||||
| Utforsking | Kolonisering • Phobos-programmet • HiRISE • Bemanna ferder • Marslanding • Marsrover • Menneskeskapte objekt på Mars • Terraforming | ||||||||||||||
| Formørkingar og passasjar |
|
||||||||||||||
| Andre emne | Marskryssarasteroide • Astronomi på Mars • Darianske kalender • Tid på Mars • Haughton-Mars-prosjektet • Mars Society • Marsflagget • Mars i fiksjon | ||||||||||||||
|
|
||
|---|---|---|
| Passeringar | Mariner 4 • 6 • 7 • Mars 4 • Rosetta • Dawn |  |
| Banesondar | Mariner 9 • Mars 2 • 3 • 5 • 6 • Viking 1 • 2 • Phobos 2 • Mars Global Surveyor • 2001 Mars Odyssey • Mars Express • Mars Reconnaissance Orbiter | |
| Landarar / Robotiske romkøyretøy | Mars 3 • Viking 1 • 2 • Mars Pathfinder • Spirit • Opportunity • Phoenix | |
| Framtidige ferder | Mars Science Laboratory (2009) • Phobos-Grunt og Yinghuo-1 (2009) • MetNet (2009-2019) • Mars Scout (2013) • Mars Science and Telecommunications Orbiter (2013) • ExoMars (2013) • Astrobiology Field Laboratory (2016) • Mars Sample Return Mission (2024?) | |
| Sjå òg | Mars • Utforsking • Kolonisering • Mislykka marssondar | |
| Utheva og skrå skrift viser til aktive ferder | ||
| Solsystemet |
|---|
 |
| Sola · Merkur · Venus · Jorda · Mars · Ceres · Jupiter · Saturn · Uranus · Neptun · Pluto · Eris |
| planetar · dvergplanetar · månar: Månen · marsmånar · jupitermånar · saturnmånar · uranusmånar · neptunmånar · plutomånar · erismånen |
| smålekamar: meteoroidar · asteroidar/asteroidemånar (asteroidebeltet) · kentaurar · TNOar (kuiperbeltet/den spreidde skiva) · kometar (Oorts sky) |
| Sjå òg himmellekamar, liste over lekamar i solsystemet, sorterte etter radius eller masse, samt solsystemportalen |
