Ewropa

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija ħielsa.

Għal użi oħra, ara Ewropa (diżambigwazzjoni)

F'sens ġeoloġiku u ġeografiku, l-Ewropa hija peniżola; il-parti tal-punent tal-Ewrasja. Xorta hija kkunsidrata bħala kontinent għal motivi kulturali. L-Ewropa hija kontinent żgħir b'10,400,000 km² (l-Awstralja biss hija iżgħar minnha) imma għandha 799,000,000 abitant (statistiċi ta' l-2003) li jqiegħduha fit-tielet post fil-lista ta' kontinenti l-iktar popolati (wara l-Asja u l-Afrika); bejn wieħed u ieħor fl-Ewropa tinsab persuna minn kull tmienja tal-popolazzjoni mondjali.

L-Ewropa influwenzat b'mod notevoli l-istorja u l-kultura tad-dinja ċivilizzata. Il-pożizzjoni ċentrali ta' l-Ewropa, kuntrarju għall-kontinenti l-oħra, kif ukoll il-preżenza tal-baħar, dejjem iffavorixxew il-komunikazzjoni bejn il-popli tad-diversi reġjuni u l-migrazzjoni lejn ir-reġjuni l-oħra tad-dinja. Il-klima xejn kiefra li tinsab fil-parti l-kbira tal-kontinent, għenet ukoll biex dan il-kontinent jiġi abitat b'mod dens.

Il-baħar jifforma l-parti l-kbira tal-konfini naturali ta' l-Ewropa. Fit-Tramuntana hemm il-Baħar Artiku, fil-Punent l-Oċean Atlantiku, fin-Nofsinhar il-Mediterran, il-Baħar l-Iswed, u l-Kawkasu, fil-Lvant il-Baħar Kaspju, il-katina muntanjuża ta' l-Urali u x-xmara Ural.

Werrej 1 L-oriġini ta' l-isem "Ewropa" 2 Twelid ta' l-Ewropa u ta' l-Ewropej 3 Ġeografija 4 Pajjiżi fl-Ewropa

[editja] L-oriġini ta' l-isem "Ewropa"

L-isem "Ewropa" ġej mil-lingwa Griega (bil-Grieg: Ευρώπη) li tfisser "għajnejn kbar" u kienet figura tal-mitoloġija Griega. Ewropa kienet bint Aġenor, re ta' Tiru, fejn din kienet belt antika fil-Kananija u kolonja Griega. Zeus, li sar iħobbha ddeċieda li jisraqaha u hu ttrasforma f'barri abjad. Waqt li kienet qed tiġbor il-fjuri max-xatt tal-baħar, Ewropa rat il-barri li kien qed jersaq lejha. Kienet daqxejn beżgħana imma l-barri niżel għarkubbtejh u Ewropa ikkalmat. Meta rat li kien iħallihu toqgħod tmellsu, Ewropa telgħet fuq dahar il-barri u dan wassalha sa Kreta. Zues reġa' sar alla u wrielha mħabbtu. Huma kellhom tliet itfal: Minos, Sarpedon u Radamantu. Minos sar re ta' Kreta u twieldet iċ-ċivilità ta' Kreta li kienet il-benniena taċ-ċivilità Ewropeja.

[editja] Twelid ta' l-Ewropa u ta' l-Ewropej

Fl-epoka Griega u Rumana, l-Ewropa kien terminu ġeografiku indefenit, art fit-Tramuntana tal-Mediterran li ħadd ma kien jaf il-konfini Nordiċi tagħha. Fir-rikostruzzjoni tal-ġeografiku Grieg Ekatu ta' Miletu, l-art kienet tikkonsisti minn żewġ kontinenti maqsumin mill-Mediterran, iċ-ċentru tad-dinja: minn naħa l-Ewropa kienet tikkonfina mat-Tramuntana, u minn naħa l-oħra l-Asja, fejn kienet tinkludi wkoll l-Eġittu u l-Libja.

Rari ħafna kienu l-awturi Latini jiċċitaw it-termini "Ewropa" u "Ewropej". L-ewwel li uża' l-aġġettiv "Ewropew" b'tifsira aktarx waħda relevanti hu fis-seklu 8 mill-patri Isidoro Pacensis, biex jindika li s-suldati taħt il-gwida ta' Karlu Martell, kienu għadhom kemm iġġieldu f'Poitiers. Il-battalja kienet tat valur simboliku kbir: l-Oċċident Kristjan idealment rappreżentat mill-Ewropa, li kienet waqqfet l-espansjoni Għarbija; u b'hekkk Isidoro għamel użu ta' l-aġġettiv "Ewropew" biex jattribwixxi identità kollettiva għas-suldati li kienu waqqfu l-invażuri Musulmani.

L-Ewropa, għall-ewwel darba, saret politika konkreta u reali bl-imperatur Karlu Manju. Fit-tmiem tat-tmien seklu u l-bidu tad-disa' seklu, wara tmiem ta' madwar tletin sena ta' gwerra kontra l-Lombardi, l-Avari, is-Sassoni u l-iSlavi, twieldet entità ġdida fejn ingħaqdu l-qawwa antika ta' Ruma, l-awtorità spirtwali tal-Papa u l-qawwa tal-poplu Ġermaniż. Karlu iffonda l-Ewropa, li b'espressjoni ġeografika saret Imperu kbir li juża' l-istess munita, li adotta il-Latin bħala l-lingwa uffiċċjali tal-ktiba u li għandha reliġjon waħda.

[editja] Ġeografija

Għal iktar informazzjoni fuq dan is-suġġett ara l-artiklu prinċipali: Ġeografija ta' l-Ewropa.

Ġeografikament, l-Ewropa hi parti tas-superkontinent ta' l-Ewrasja.

Il-konfini fuq il-Lvant tal-kontinent jibdew mill-muntanji Urali fir-Russja, fejn ikomplu max-xmara Ural u d-depressjoni ta' Kuma-Manych fin-Nofsinhar, li jisseparah mill-Asja. Din il-linja ta' demarkazzjoni kienet definita mill-Kzar tar-Russja mill-1730 minn bażi ta' xogħlijiet ġeografiċi tal-Ġermaniż Philip Johan von Strahlenberg. Madanakollu, mhux kulħadd jaċċetta din il-konvenzjoni: b'hekk, aktar mix-xmara Ural, anki l-Emba tista' tiġi wżata bħala konfini, u l-quċċati tal-Kawkasu jistgħu jissotitwixxu lix-xmajjar ta' Kuma u Manych.

Il-Baħar l-Iswed, il-Bosforu, il-Baħar ta' Marmara u d-Dardanelli jikkonkludu l-konfini ma' l-Asja. Il-baħar Mediterran fin-Nofsinhar jissepara l-Ewropa mill-Afrika, waqt li fil-Punent il-konfini hu mill-Oċean Atlantiku, fejn jinkludi lill-Iżlanda. Għadu m'hux konkluż id-dibattitu fuq fejn qiegħed iċ-ċentru ġeografiku ta' l-Ewropa.

Dawn il-fruntieri fuq il-Lvant ta' l-Ewropa huma biss politiċi, ekonomiċi u kulturi, imma mhux ġeografiċi. B'hekk kien hemm il-bidu ta' diversi interpretazzjonijiet dwar il-konfini Ewropej u allura fuq it-territorju li l-Ewropa hi magħmula minn, fejn jiġu esklużi u inklużi pajjiżi sħaħ. Kważi kull pajjiż Ewropew jagħmlu parti tal-Kunsill ta' l-Ewropa, barra l-Belarus, il-Vatikan, il-Każakistan u Kosovo.

L-idea tal-kontinent Ewropew, però, mhijiex aċċettata universalment. Xi erjas ġeografiċi barra mill-Ewropa jiġu riferti mal-kontinent Ewrażjatiku jew jaraw lill-Ewropa bħala sotto-kontinent, billi mhux kompletament ċirkondat mill-baħar, fejn hu definit aktar bħala erja kulturali milli ġeografika. Fil-passat, din is-sotto-diviżjoni kienet mħarsa bħala waħda valida minħabba l-fatt li jissepara t-territorju tal-Kristjani minn dawk non-Kristjani.

[editja] Pajjiżi fl-Ewropa

Albanija Andorra Armenja2 Awstrija Ażerbajġan1 Belarus Belġju Bosnia-Ħerżegovina Bulgarija Ċipru2

Danimarka Estonja Finlandja Franza Ġermanja Ġeorġja2 Greċja Irlanda Iżlanda Italja

Kroazja Latvja Liechtenstein Litwanja Lussemburgu Maċedonja Malta Moldova Monako Montenegro

Norveġja Olanda Polonja Portugall Renju Unit Repubblika Ċeka Rumanija Russja1 San Marino Serbja

Slovakkja Slovenja Spanja Svezja Svizzera Turkija Ukrajna Ungerija Vatikan

¹ Parti mill-pajjiż tinsab fl-Asja. ² Ġeografikament fl-Asja, imma kkunsidrat Ewropew għal raġunijiet storiċi u kulturali.

Pajjiżi fl-Ewropa
Albanija | Andorra | Armenja2 | Awstrija | Ażerbajġan1 | Belarus | Belġju | Bosnia u Herzegovina | Bulgarija | Ċipru2 | Repubblika Ċeka | Danimarka | Estonja | Finlandja | Franza | Ġeorġja2 | Ġermanja | Greċja | Ungerija | Islanda | Irlanda | Italja | Kroazja Latvia | Liechtenstein | Litwanja | Lussemburgu | Repubblika tal-Maċedonja | Malta | Moldovja | Monaco | Olanda | Norveġja | Polonja | Portugall | Rumanija | Russja1 | San Marino | Serbja u Montenegro | Slovakkja | Slovenja | Spanja | Svizzera | Turkija1 | Ukrajna | Renju Unit | Vatikan (Santa Sede) | Żvezja
Dipendenzi: Akrotiri2 | Dhekelia2 | Gżejjer Faroe | Ġibiltà | Guernsey | Jan Mayen | Jersey | Isle of Man | Svalbard
1. Parti mill-pajjiż tinsab fl-Asja. 2. Ġeografikament fl-Asja, imma kkunsidrat Ewropew għal raġunijiet storiċi u kulturali.