Клетка

Од Википедија, слободна енциклопедија

Клетката (латински: cellula) е основна структурна и функционална единица на сите живи организми. Таа е најмал жив биолошки систем. Прв терминот клетка го употребил англискиот научник Роберт Хук. Сите организми се изградени од клетки, и тоа едноклеточните од една, а многуклеточните од повеќе клетки кои се наоѓаат во тесна, заемна зависност. Бидејќи го содржат целокупниот наследен материјал, клетките се способни за саморепродукција (делба на клетките).

Содржина

1 Хемиски состав на клетката
- 1.1 Неоргански соединенија
- 1.2 Органски соединенија
2 Видови клетки
3 Градба на клетките
4 Надворешни врски
- 4.1 Поврзани изданија

[уреди] Хемиски состав на клетката

Типична клетка и нејзините органели: (1) јадренце (2) клеточно јадро (3) рибозом (4) везикула (5) Груб ендоплазматичен ретикулум- Е.Р. (6) голџиев систем (7) цитоскелет (8) Мазен Е.Р. (9) митохондрија (10) вакуола (11) цитоплазма (12) лизозом (13) центриоли

Сите клетки се изградени од хемиски елементи кои се среќаваат и во неживата природа, а во тоа се согледува единството на живата и неживата материја. Од над 100 познати хемиски елементи, околу 60 влегуваат во составот на клетките. При тоа, овие елементи количински не се застапени еднакво, па се разликуваат:

Макроелементи (јаглерод, кислород, водород и азот)
Микроелементи (фосфор, сулфур, натриум, калциум, магнезиум, калиум и хлор)
Елементи во трагови (јод, флуор, железо, цинк, манган и др.),

а процентната застапеност на некои од нив во клетките од човековиот организам е следнава:

Елемент	Процент (%)	Елемент	Процент (%)	Елемент	Процент (%)
Водород	9, 5	Сулфур	0, 3	Железо	Во траги
Јаглерод	18, 5	Калциум	1, 5	Натриум	0, 2
Азот	3, 3	Магнезиум	0, 1	Калиум	0, 4
Кислород	65, 0	Манган	Во траги	Јод	Во траги
Фосфор	1, 0	Цинк	Во траги	Хлор	0, 2

Биолошкото значење на овие хемиски елементи е големо, независно од нивната процентна застапеност. Недостигот на кој и да е елемент предизвикува нарушување во нормалното функционирање на клетките и на организмот. Во составот на клетките, хемиските елементи се јавуваат во форма на соединенија - органски и неоргански.

[уреди] Неоргански соединенија

Од неорганските соединенија најзастапена е водата, која е неопходна за животот. Таа во просек, во клетките е застапена со околу 80%, но некои клетки содржат повеќе (ембрионални клетки до 95%), а некои помалку (остеоцитите до 20%) вода. Водата за клетката е значајна од неколку причини:

метаболизмот, кој се одвива во клетките, е можен само во водна средина
Таа е дисперзно средство за клеточните колоиди
Учествува во транспортот на материите
Има голем топлински капацитет

Други неоргански соединенија во клетката се минералните соли. Тие најчесто се јавуваат растворени, дисоцирани на јони, и тоа:

катјони	Анјони
Na⁺ (Натриум)	Cl^- (хлорид)
K⁺ (Калиум)	SO^2-₄ (сулфат)
Ca ²⁺ (Калциум)	HCO^-₃
Mg²⁺ (Магнезиум)	PO^3-₄ (фосфат)

Јоните имаат важни функции во клетката. Тие учествуваат во одржувањето на осмотската хомеостаза меѓу клетката и нејзината околина, одговорни се за ацидобазичната хомеостаза на клетката, а исто така ја регулираат и активноста на некои ензими.

[уреди] Органски соединенија

Во клетките се јавуваат четири типа органски соединенија: јаглехидрати, липиди, протеини и нуклеински киселини.

Јаглехидратите (или шеќерите) се органски соединенија изградени од јаглерод, водород и кислород. Од моносахаридите, најпознати соединенија во клетката се пентозите рибоза и деоксирибоза и хексозите глукоза (соединение кое клетките го користат најчесто за добивање енергија) и фруктоза. Од дисахаридите значајна е сахарозата (или трскен шеќер), додека од полисахаридите најзначајни се гликогенот во животинските клетки и скробот во растителните клетки (овие полисахариди во клетките се јавуваат како резервни материи), и целулозата (која го изградува клеточниот ѕид кај растенијата). Општо земено, јаглехидратите се извор на енергија на клетките. Со нивното разложување, како краен производ се добива јаглероден диоксид и вода и се ослободува енергија. Освен тоа, тие влегуваат во составот на мембраните, клеточниот ѕид и други клеточни структури.

Липидите (или масните материи) се група органски соединенија за кои е карактеристично што се нерастворливи во вода, а се раствораат во органски растворувачи (етер, ацетон, бензин и др.). Липидите се главен извор на енергија и затоа во клетките најчесто се јавуваат како резервни материи. По потреба, особено при подолгото гладување, тие се разложуваат до CO₂ и H₂O, ослободувајќи притоа големо количество енергија. Освен енергетска, овие соединенија имаат и структурна и заштитна функција, бидејќи учествуваат во изградбата на клеточната мембрана и другите мембрански системи во клетката.

Попознати липиди во составот на клетката се неутралните масти и липоидите.

Протеините (или белковините) имаат огромно биолошко значење, како за клетката, така и за организмот. По водата, количински се најзастапени во клетката. Од нив зависат основните особини на клетката (метаболизам и градба). Тие имаат разнородни функции во клетката:
- Учество во градбата на клеточните структури (мембрани, органели и др.)
- Учество во различни движења на клетката (главно во мускулните клетки, тоа се протеините актин и миозин)
- Антителата, кои се протеини, имаат заштитна функција
- Протеините во вид на ензими, ги убрзуваат биохемиските процеси во клетката итн.

Нуклеинските киселини се соединенија со големо биолошко значење, бидејќи го изградуваат наследниот материјал и имаат централна улога во синтезата на протеините, а преку нив ги определуваат главните особини и карактеристики на клетката. Има два типа нуклеински киселини: ДНК (деоксирибонуклеинска киселина) и РНК (рибонуклеинска киселина).

[уреди] Видови клетки

Клетките се делат според најразлични критериуми, но основната поделба е на прокариотски и еукариотски клетки. Според местоположбата и функцијата во организмот, има епителна, нервна, мускулна, полова клетка (јајце клетка и сперматозоид) итн.

[уреди] Градба на клетките

Речиси сите клетки имаат јадро. Тоа контролира се што се случува во клетката. Содржината на клетката (осван јадрото) се вика цитоплазма. Таа содржи и неколку други посебни органели. Клеточна мембрана е тенок слој кој ја издвојува клетката од меѓуклеточниот простор (но, пропушта течности и гасови).

ЖИВОТИНСКИ КЛЕТКИ: Животински клетки содржат зрнца од гликоген кои имаат улога на резервоар. Животински клетки имаат понеправилен облик од растителни клетки.

РАСТИТЕЛНИ КЛЕТКИ: Само растителни клетки имаат клеточен ѕид. Тој е многу поголем од клеточна мембрана и го одржува постојаниот облик на клетката. Во растителни клетки наоѓамe хлоропласти. Тие учествуваат во процесот за создавање храна од сончева светлина и на листовите им даваат залена боја. И растителна клетка содржат зрнца од гликоген кои се резервоар за храна. Многу клетки имаат простори исполнети со течност кои се викаат вакуоли. Во растителни клетки, тие се големи и помагаат да се одржува обликот на клетките.