Apostolska Administracja Łemkowszczyzny

Z Wikipedii

Apostolska Administracja Łemkowszczyzny - jednostka jurysdykcyjna ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej w Polsce, istniejąca w latach 1934-1947.

Spis treści 1 Struktura AAŁ 2 Dzieje AAŁ 3 Apostolscy Administratorzy 4 Dekanaty AAŁ 5 Link zewnętrzny 6 Źródła

[edytuj] Struktura AAŁ

Apostolska Administracja Łemkowszczyzny nie była eparchią, a apostolski administrator nie był biskupem, jednak w praktyce administracja i administrator działali jak eparchia i jej ordynariusz (należy podkreślić, że w praktyce Kościoła katolickiego administracja apostolska stanowi wstępny etap do utworzenia nowej diecezji). Władyka przemyski nie miał na terenie AAŁ żadnych uprawnień, choć formalnie pozostawała ona w granicach eparchii przemyskiej i metropolii lwowskiej. Administracja i administrator podlegali bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Administratora wspomagała rada - odpowiednik kapituły. Czynności oficjalne w imieniu administratora prowadziła kuria, w ramach której działały sąd kościelny i inne organy typowe dla eparchii. Siedzibą administratora i jego kurii początkowo był Rymanów, a od 1938 - Sanok.

AAŁ została utworzona przez Stolicę Apostolską z zachodniej części greckokatolickiej diecezji przemyskiej, obejmującej obszar etnicznej Łemkowszczyzny oraz przyległe tereny zamieszkane przez ludność greckokatolicką nie uważającą się za Łemków (m.in. Ruś Szlachtowską). AAŁ obejmowała 11 parochii i 11 tzw. samodzielnych wikariatów. Parochie i wikariaty były podzielone między 9 dekanatów - licząc od zachodu: muszyński, grybowski, gorlicki, dukielski, krośnieński, rymanowski, dynowski, sanocki i bukowski. W 1936 AAŁ liczyła 127,3 tys. wiernych i 130 duchownych posługujących w 204 cerkwiach i czasowniach.

[edytuj] Dzieje AAŁ

I Geneza

Asumpt do utworzenia Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny dała tzw. schizma tylawska - fala grupowych konwersji Łemków na prawosławie na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, w wyniku której około 17 tys. Łemków opuściło cerkiew unicką. Podłożem tej fali było niezadowolenie łemkowskich grekokatolików z ukrainizacyjnej polityki hierarchii cerkiewnej.

Ponieważ nic nie wskazywało, by władyka przemyski nawet po schizmie tylawskiej zaprzestał ukrainizacji swej cerkwi, Łemkowie na własną rękę podjęli działania zmierzające do zmiany tej sytuacji. W 1933 delegacje Łemków zwróciły się do nuncjusza abp. Francesco Marmaggiego i do prymasa kard. Augusta Hlonda o utworzenie odrębnej, niezależnej od Lwowa i Przemyśla, jednostki kościelnej dla Łemków. Ponieważ konkordat z 1925 uzależniał tworzenie nowych jednostek jurysdykcyjnych kościoła katolickiego w Polsce od zgody władz państwowych, na przełomie 1933 i 1934 Stolica Apostolska prowadziła z rządem polskim negocjacje na temat utworzenia odrębnej jednostki kościelnej dla Łemków. Postulaty łemkowskie szły po myśli rządu polskiego, który starał się wówczas podzielić i osłabić narodowy ruch ukraiński.

W tej sytuacji już 9 lutego 1934 Stolica Apostolska i Rzeczpospolita Polska zawarły konwencję o utworzeniu Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny z części obszaru dotychczasowej greckokatolickiej eparchii przemyskiej. Konwencja miała obowiązywać 10 lat z możliwością przedłużenia. Rząd miał również przekazywać AAŁ roczną dotację. Dekretem Quod aptius consuleret z 10 lutego 1934 Stolica Apostolska utworzyła Apostolską Administrację Łemkowszczyzny, określając jej obszar i status. Administracja zaczęła działać po powołaniu i intronizacji administratora, na przełomie 1934 i 1935.

II Działanie

Przeważający wpływ na działalność AAŁ uzyskały łemkowskie kręgi orientacji rusofilskiej i moskalofilskiej, które doprowadziły do jej powstania. Obaj przedwojenni administratorzy apostolscy byli przeciwnikami ruchu ukraińskiego. Hierarchia AAŁ miała charakter miejscowy - łemkowski i działała w interesie Łemków. Dążyła do całkowitego uniezależnienia od metropolii lwowskiej i stolicy przemyskiej. Zerwała z ukrainizacją cerkwi unickiej oraz z reformami liturgiczno-duszpasterskimi, prowadzonymi przez metropolitę lwowskiego i władykę przemyskiego. W tym celu podejmowano nieraz dość drastyczne kroki. Między innymi:

• zgodnie z porozumieniem z 20 sierpnia 1935 między administratorem a władyką przemyskim przenoszono księży-ukrainofilów do eparchii przemyskiej, a księży-rusofilów - do AAŁ; mimo tego w AAŁ pozostała dość liczna grupa księży orientacji proukraińskiej,
• kleryków AAŁ kształcono nie w seminariach we Lwowie i w Przemyślu, lecz w Krakowie, Częstochowie i Dubnie, a od 1937 - w Tarnowie i w Dubnie,
• administrator B. Maściuch zakazał liturgicznych śpiewów po ukraińsku,
• w 1937 administrator J. Medwecki zakazał duchownym AAŁ prenumerowania i czytania czasopism ukraińskich.

Zarówno utworzenie AAŁ, jak i kolejne antyukraińskie posunięcia jej hierarchii zostały głośno oprotestowane przez prasę ukraińską.

W działalności AAŁ widzi się niekiedy działanie polskiej administracji, dążącej do rozbicia ukraińskiego ruchu narodowościowego i do polonizacji Łemków. Niewątpliwie takie były cele polskiego rządu, gdy popierał łemkowską niezależność, ale z pewnością nie można odmawiać AAŁ charakteru instytucji autentycznie łemkowskiej.

III Wojna

Warunki działania AAŁ diametralnie zmieniły się po upadku Polski w 1939. Na ziemie Łemków napłynęło kilkadziesiąt tysięcy uchodźców z ziem okupowanych przez ZSRS - zdeklarowanych Ukraińców, którzy zdominowali życie społeczności wiernych. Metropolia lwowska została oddzielona od Łemkowszczyzny nową granicą niemiecko-sowiecką. Po niemieckiej stronie nowej granicy pozostała tylko AAŁ i wschodnia część eparchii przemyskiej, zarządzana z Jarosławia przez wikariusza generalnego bp. Grzegorza Łakotę. W tych warunkach wzrosło znaczenie AAŁ dla ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej, a więc i dla ukraińskiego ruchu narodowego. Na przełomie 1939 i 1940 życie AAŁ zostało zdominowane przez orientację ukraińską. Pod naciskiem Ukraińskiego Centralnego Komitetu w Krakowie 10 czerwca 1940 na wikariusza generalnego AAŁ powołano zdeklarowanego ukrainofila ks. Aleksandra Malinowskiego, który wkrótce przejął większość obowiązków ciężko chorego administratora ks. Jakuba Medweckiego, a po jego rychłej śmierci - niemal natychmiast go zastąpił. Pod rządem ks. Malinowskiego AAŁ została całkowicie zukrainizowana - zaczęto się posługiwać językiem ukraińskim, odnowiono kontakty z pozostałymi jednostkami cerkwi ukraińskiej, co przybrało na sile po zajęciu przez III Rzeszę całego terenu metropolii lwowskiej. Politycznie nowy administrator AAŁ opowiedział się bez zastrzeżeń po stronie ukraińskich nacjonalistów.

W miarę zbliżania się frontu wschodniego na teren AAŁ zaczęli napływać świeccy i duchowni uciekinierzy. Przewidując trudności w zarządzaniu administrator 24 sierpnia 1944 powołał trzech wikariuszy generalnych, po czym tymczasowo przeniósł swą siedzibę do Krynicy. Gdy jesienią i zimą 1944 Łemkowszczyzna została przedzielona linią frontu, jeden z nich - ks. Stefan Jodłowski - przejął zarządzanie częścią Administracji po wschodniej stronie frontu.

IV Rozpad

Upadek AAŁ przebiegał paralelnie do losów ludności łemkowskiej w Polsce. Zadecydowały o nim czynniki zewnętrzne - II wojna światowa, a następnie walki z UPA.

Proces, który miał doprowadzić do zaniku AAŁ, zaczął się już jesienią 1939. Porozumienie między ZSRS a III Rzeszą przewidywało między innymi wymianę ludności. Już wtedy na sowiecką Ukrainę wyjechało około 5 tys. Łemków. Następną falę emigracji stanowiło uchodźstwo przed zbliżającym się frontem wschodnim w 1943 i w 1944. Wielu duchownych AAŁ, przede wszystkim związanych z ukraińskim ruchem narodowym, wyjechało wówczas na zachód Europy.

Wbrew obiegowej opinii, przypisującej zniszczenie osadnictwa łemkowskiego akcji "Wisła", zabójczy cios Łemkowszczyźnie zadało przesiedlenie Łemków do ZSRS. Porozumienie zawarte 9 września 1944 między PKWN a rządem sowieckim przewidywało "repatriację" Ukraińców za nową granicę polsko-sowiecką, przy czym za Ukraińców uważano również Łemków. "Repatriacja" teoretycznie miała być dobrowolna, w praktyce ludność była terroryzowana przez oddziały wojska, milicji i policję polityczną oraz zmuszana do wyjazdu przez organy administracji. Na terenach przygranicznych Łemków wysiedlano pod pozorem zabezpieczenia granicy państwowej. Część ludności łemkowskiej, przede wszystkim ze wsi zniszczonych podczas zaciekłych walk w Karpatach na przełomie 1944 i 1945 (operacja dukielska), wyemigrowała dobrowolnie - w nadziei polepszenia swego losu. Do "repatriacji" przystąpiono już w II połowie 1944, wywożąc ludność łemkowską z powiatów sanockiego i brzozowskiego. Dalsze przesiedlenia objęły cały obszar Łemkowszczyzny. Akcję zakończono 1 sierpnia 1946. Ocenia się, że po zakończeniu przesiedleń w Polsce pozostało 30-40 tys. Łemków (według danych AAŁ w 1943 na jej obszarze mieszkało około 127 tysięcy greckokatolickich Łemków, do czego należy dodać około 18 tys. Łemków prawosławnych). Dla AAŁ konsekwencją przesiedleń była przede wszystkim dezorganizacja sieci parafialnej - wiele parafii zostało wyludnionych całkowicie, w wielu innych pozostały szczątkowe liczby wiernych. Wraz z parafianami wyjeżdżali na Ukrainę ich proboszczowie. Łemkowie decydujący się pozostać najczęściej zmieniali obrządek na łaciński. W tym czasie ostatni administrator, ks. Malinowski, przez Czechosłowację uciekł do Bawarii, obawiając się aresztowania przez NKWD. Przestała działać również kuria. Pod koniec 1946 AAŁ w praktyce nie istniała.

Następnym zdarzeniem decydującym o losach AAŁ była akcja "Wisła" - wysiedlenie ludności ukraińskiej na zachód i północ Polski. Również tym razem Łemków potraktowano identycznie, jak Ukraińców. W przypadku Łemków odpowiedzialność zbiorowa została zastosowana o tyle bezzasadnie, że Łemkowie nie współdziałali z ukraińską partyzantką, lecz byli lojalni wobec władz polskich. Między 24 kwietnia a 31 lipca 1947 przesiedlono około 35 tys. Łemków. Akcja "Wisła" była definitywnym końcem AAŁ. Jednostka nie została formalnie zniesiona, lecz po prostu zabrakło wiernych. Grupy parafian - greckokatolickich Łemków - pozostały tylko w Olchowcu, Bodakach, Blechnarce, Wesołej, Komańczy, Turzańsku i Rzepedzi oraz w miejscowościach uzdrowiskowych. Były jednak tak nieliczne, że nawet tam odprawiano msze greckie na przemian z łacińskimi.

Majątek AAŁ, przede wszystkim nieruchomości i cerkwie, został w dużej części zagrabiony przez władze państwowe, które - w drodze absurdalnej wykładni faktów - potraktowały go jako mienie pozostałe po osobach wysiedlonych do ZSRS. Cerkwie zagarnięte przez państwo w większości popadły w ruinę bądź zostały zniszczone. Sporo cerkwi przejął kościół rzymskokatolicki, przystosowując je do obrządku łacińskiego. Nieliczne zostały objęte przez cerkiew prawosławną.

Apostolska Administracja Łemkowszczyzny nie została odtworzona po odrodzeniu cerkwi greckokatolickiej w Polsce po 1989. Nie została również utworzona żadna jednostka jurysdykcyjna stanowiąca jej kontynuację. Tereny dawnej AAŁ należą obecnie do dekanatu przemyskiego greckokatolickiej archieparchii przemysko-warszawskiej.

[edytuj] Apostolscy Administratorzy

Obowiązki apostolskich administratorów Łemkowszczyzny pełnili kolejno:

1. ks. Mikołaj Nahoriański - dotychczasowy kapelan greckokatolicki w Wojsku Polskim; powołany przez Stolicę Apostolską odmówił przyjęcia tej funkcji
2. ks. dr Bazyli Maściuch - wykładowca seminarium duchownego w Przemyślu; powołany 11 grudnia 1934, intronizowany 19 stycznia 1935, zmarł 10 marca 1936
3. ks. Jan Polański - tymczasowy zarządca
4. ks. dr Jakub Medwecki - powołany 13 lipca 1937, zmarł 27 stycznia 1941
5. ks. Ołeksander Małynowśki - powołany 5 lutego 1941, opuścił AAŁ we wrześniu 1945
6. ks.ks. Stefan Jodłowski, Jan Podhorbny i Andrzej Złupko - wikariusze generalni na czas niemożności zwykłego zarządzania Administracją; wyznaczeni 24 sierpnia 1944; S. Jodłowski i J. Podhorbny opuścili AAŁ wiosną 1946
7. ks. Andrzej Złupko - wikariusz generalny wyznaczony 1 kwietnia 1947, opuścił AAŁ w 1947
8. ks.ks. Włodzimierz Hajdukiewicz i Piotr Szuflat - zastępcy wikariusza generalnego, mianowani w 1947, w tym samym roku opuścili AAŁ

[edytuj] Dekanaty AAŁ

• Dekanat bukowski: Karlików, Przybyszów, Wola Piotrowa, Morochów, Zawadka Morochowska, Nowosielce, Pielnia, Dudyńce, Płonna, Kamienne, Wysoczany, Puławy, Tokarnia, Wisłok Dolny, Wisłok Górny, Wola Sękowa, Nagórzany, Wolica, Bełchówka, Ratnawica

• Dekanat dukielski: Chyrowa, Ciechania, Żydowskie, Czarne, Lipna, Nieznajowa, Desznica, Grab, Ożenna, Krempna, Kotań Mszana, Myscowa, Olchowiec, Pielgrzymka, Polany, Radocyna, Długie Rozstajne, Świątkowa Wielka, Świątkowa Mała, Świerzowa Ruska, Tylawa, Trzciana, Wola Cieklińska, Zyndranowa, Barwinek

• Dekanat dynowski: Bachórz, Dynów, Dobra Szlachecka, Hłudno, Wara, Izdebki, Obarzym, Jabłonica Ruska, Krzemienna, Końskie, Krzywe, Witryłów, Łubno, Pawłokoma, Siedliska, Wołodź, Ulucz

• Dekanat gorlicki: Bartne, Bodaki (dawniej Przegonina), Bednarka, Doliny, Gładyszów, Hańczowa, Ropki, Klimkówka, Łosie, Krzywa, Wołowiec, Leszczyzny, Bielanka, Kuńkowa, Małastów, Bętna, Ropica Górna (dawniej Ropica Ruska), Męcina Wielka, Nowica, Przysłup, Regietów Wyżny, Skwirtne, Rozdziele, Owczary (dawniej Rychwałd), Smerekowiec, Uście Gorlickie (dawniej Uście Ruskie), Kwiatoń, Wysowa-Góra Jawor, Blechnarka, Zdynia, Konieczna

• Dekanat grybowski: Banica, Czertyżne, Berest, Polany, Bińczarowa, Czarna, Czyrna, Piorunka, Florynka, Wawrzynka, Izby, Bieliczna, Kamianna, Królowa Górna (dawniej Królowa Ruska), Boguszowa, Śnietnica, Stawisza

• Dekanat krośnieński: Blizianka, Gwoździanka, Bonarówka, Czarnorzeki, Krasna, Oparówka, Rzepnik, Węgłówka

• Dekanat leski: Bóbrka, Myczkowce, Zwierzyń, Czaszyn, Kreców, Kuźmina, Leszczowate, Lesko, Janowce, Weremień, Łukowe, Manasterzec, Bezmiechowa, Paszowa, Postołów, Serednica, Dźwiniacz Dolny, Serednice Wielkie, Chocień, Tarnowa Górna, Olchowa Rudenka, Wańkowa, Ropieńka, Zawadka, Rozpucie, Stańkowa

• Dekanat muszyński: Jaworki, Krynica Dolna, Leluchów, Dubne, Łabowa, Maciejowa, Milik, Andrzejówka, Mochnaczka Niżna, Nowa Wieś, Łosie, Nowy Sącz, Powroźnik, Roztoka Wielka, Słotwiny, Szlachtowa, Tylicz, Muszynka, Wierchomla Wielka, Wojkowa, Złockie, Jastrzębik, Szczawnik, Żegiestów, Zubrzyk

• Dekanat rymanowski: Besko, Daliowa, Deszno, Bałucianka, Wołtuszowa, Jabłonica Polska, Jasiel, Królik Wołoski, Lipowiec, Czeremcha, Odrzechowa, Polany Surowiczne, Wiernejówka, Sieniawa, Surowica, Darów, Moszczaniec, Szklary, Tarnawka, Wisłoczek, Zawoje, Wola Niżna, Wola Wyżna, Wróblik Królewski, Wróblik Szlachecki, Zawadka Rymanowska, Kamionka

• Dekanat sanocki: Czerteż, Hłomcza, Łodzina, Mrzygłód, Jurowce, Kostarowce, Lalin, Grabówka, Międzybrodzie, Olchowce, Bykowce, Prusiek, Sanoczek, Sanok, Dąbrówka (dawniej Dąbrówka Ruska), Stróże Wielkie, Zahutyń, Trepcza, Tyrawa Solna, Hołuczków, Siemuszowa, Zagórz, Dolina, Załuż-Wuskie

[edytuj] Link zewnętrzny

• Solidna praca magisterska o AAŁ

[edytuj] Źródła

• Paul Best Apostolska Administracja Łemkowszczyzny 1934-1944, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Tom 4 - Katolickie unie kościelne w Europie środkowej i wschodniej - idea a rzeczywistość, Stanisław Stępień (red.), Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1998, ISSN 0867-1060
• Krzysztof Nowakowski Apostolska Administracja Łemkowszczyzny w latach 1939-1947, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Tom 3 - Studia z dziejów greckokatolickiej diecezji przemyskiej, Stanisław Stępień (red.), Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1998, ISSN 0867-1060
• Stanisław Stępień Organizacja i struktura terytorialna greckokatolickiej diecezji przemyskiej w latach 1918-1939, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Tom 3 - Studia z dziejów greckokatolickiej diecezji przemyskiej, Stanisław Stępień (red.), Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1998, ISSN 0867-1060
• Damian Nowak Przyczynek do historii greckokatolickiego dekanatu dukielskiego, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 30 (wiosna 2005), ISSN 1230-5898
• Magdalena Lewandowska Administracja Apostolska Łemkowszczyzny, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 27 (jesień 2003), ISSN 1230-5898