Catalonha (region)

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Pels articles omonims, vejatz Catalonha.

Catalunya
Cataluña
Catalonha


(En detalh)	(En detalh)

Localizacion

Donadas estatisticas

Capluòc

Barcelona

Lengas oficialas

castelhan e catalan
A comptar de l'aprovacion de l'Estatut de 2006, tanben occitan (aranés).

Superfícia
- total
- % d'Espanha

32 114 km²
6,3%

Populacion
- Totau (2005)
- % d'Espanha
- Densitat

6 984 196
15,88%
218,73 ab./km²

Gentilici

catalan, catalana

Estatut d'autonomia

18 de decembre de 1979

ISO 3166-2

Representacion
parlamentària
- Congrès
- Senat

47 sètis
23 sètis

President

José Montilla i Aguilera (PSC)

Generalitat de Catalunya

Dins un sens restrench e administratiu, Catalonha o oficialament la Comunitat Autonòma de Catalonha (en catalan Catalunya, la Comunitat autònoma de Catalunya) es una region e una comunitat autonòma d'Espanha. Es una partida dels Païses Catalans (exceptat Aran qu'es en Occitània).

Tanben Catalonha se nomma non oficialament lo Principat o lo Principat de Catalonha (en catalan el Principat, el Principat de Catalunya). Sa capitala es Barcelona. Lo gentilici es catalan -a (o principatin -a).

Se compausa:

de municipis, comarcas, e vigariás.
de las províncias de Girona, Barcelona, Lhèida e Tarragona

La Generalitat de Catalonha (en catalan : Generalitat de Catalunya) es l'organizacion politica de Catalonha, qu'englòba lo Govèrn de Catalonha, lo Parlament de Catalonha e la rèsta de las institucions pròprias.

Somari

1 Toponimia
2 Geografia e clima
3 Istòria
4 Politica e govèrn
5 Division territoriala e administrativa
- 5.1 Províncias
- 5.2 D'autres entitats localas
6 Economia
7 Demografia
- 7.1 Indicadors demografics
8 Veire tanben
9 Ligams
10 Nòtas e referéncias

[Modificar] Toponimia

Lo nom de Catalonha comencèt d'èstre emplegat cap al mièg del sègle XII per designar l'ensems dels comtats que fasián partida de la Marca Ispanica e que se desliguèron gradualament del tutoratge franc fins que venguèsson sobeirans. L'origina del mot Catalunya es encara incèrta e dobèrta a d'interpretacions. La teoria mai acceptada ditz que deriva de "tèrra de castèls",[1] e qu'aja evoluat del tèrme castlà, lo governador d'un castèl.[2] Segon aquela teoria, lo tèrme castellà ne seriá omològ. Una autra teoria suggerís que Catalunya proven de "Gotholandia" es a dire "la tèrra dels gòts"; los francs sovent nomenavan Gòtia lo territòri catalan (o quitament, la peninsula iberica). D'autras teorias suggerisson que proven d'un prince alemand legendari, Otger Cataló, o del mot laketani, tribú que demorava dins las tèrras qu'a l'ora d'ara compausan las comarcas del Vallès e lo Barcelonès, e que per influéncia italiana lo mot devenguèt katelans e après catalans.[3]

[Modificar] Geografia e clima

Imatge de satèl·lit de Catalunya

Catalonha a una superfícia aproximativa de 32 000 km². Limita al nòrd amb Andòrra (65,3 km) e Occitània (315 km), a l'oèst amb Aragon (359,9 km), al sud amb lo País Valencian (52,9 km) e a l'èst amb la Mar Mediterranèa. Sa situacion geografica a favorizat, dempuèi l'Edat Mejana, una relacion pròcha e intensa amb los autres païses mediterranèus e a l'encòp amb l'Euròpa continentala.

La geografia de Catalonha es plan divèrsa se prenèm en compte la superfícia relativament pichona de son territòri. Sa geografia es condicionada pel litoral mediterranèu a l'èst, amb 580 km de còsta, e per las montanhas dels Pirinèus al nòrd. Dedins, vèrs l'àrea de Lhèida, i a una granda depression centrala. La sèrra pre-litorala separa de l'interior los airals costièrs, encara qu'aqueles, vèrs la província de Girona, son dominats per una sèrra litorala.

Aproximativament 28,7% del sòl de Catalonha es dedicat a la agricultura, 15,7% a prats e pastencs, 1% correspond a rius, 43,4% a bòsques, 6,7% a d'airals urbans o urbanizables e 4,6% a d'autras activitats pas especificadas.^[1]

Catalonha a un clima mediterranèu, mas amb de grandas variacions de temperatura entre lo litoral costièr, amb clima doç, temperat en ivèrn e plan caud en estiu; l'interior, que a un clima continental mediterranèu, amb d'ivèrns freges e d'estius plan cauds; e las regions de montanha pròchas dels Pirinèus, amb clima de montanha, temperaturas minimas jos zèro e fòrça nèu en ivèrn, pluèja annadièra superiora a 1000 mm e d'estius mens cauds.

En 1990 lo govèrn catalan creèt lo Conselh de Proteccion de la Natura, un organisme consultatiu per la proteccion de la natura e lo païsatge, amb la finalitat de conéisser, estudiar, protegir e administrar lo mitan natural catalan. Existisson en Catalonha onze parcs naturals: lo Parc Natural dels Nauts Pirinèus, Aigasmòrtas de l'Empordà, lo Parc Natural del Cadí-Moixeró, lo Cap de Creus, Els Ports, Montseny, Montserrat, Sant Llorenç del Munt, la Serra de Montsant e la Zòna volcanica de la Garrotxa; un parc nacional, Pargue Nacional d'Aigüestòrtes e Estanh de Sant Maurici; una resèrva naturala, lo Delta de Llobregat; e una resèrva marina, las Illas Medes.

[Modificar] Istòria

Corts Catalanes segon una miniatura d'un incunable del sègle XV

Article principal: Istòria de Catalonha

L'istòria de Catalonha, tant al nòrd com al sud dels Pirinèus se pòt devesir en las epòcas seguentas:

Originas de Catalonha
Edat mejana de Catalonha
Edat modèrna de Catalonha

A partir de 1659, se separa la Catalonha Nòrd de la rèsta del territòri, après lo Tractat dels Pirinèus. Dempuèi alara, l'istòria de la Catalonha Sud, la comunitat autonòma actuala, es compausada dels periòdes seguents:

Istòria contemporanea de Catalonha, que comença amb la pèrda dels fòrs catalans après los Decrets de Nòva Planta en 1716.
Sègle XX en Catalonha, qu'inclutz la recuperacion de l'autonomia pendent la Segonda Republica Espanhòla, abolida per lo regim franquista. Après la transicion democratica espanhòla, e l'aprovacion de l'Estatut de 1979, Catalonha tornèt gausir d'una autonomia dins l'Estat espanhòl. En 2006 s'aprovèt en referendum un nòu Estatut d'Autonomia que regís l'organizacion politica e autonomica de la Catalonha actuala.

[Modificar] Politica e govèrn

Façada del sèti del Parlament de Catalonha

Palais de la Generalitat, a Barcelona

Article principal: Politica e govèrn de Catalonha

[Modificar] La Generalitat de Catalonha

La nòrma institucionala basica de Catalonha es l'Estatut d'Autonomia. D'acòrd amb aquel, l'autogovèrn de Catalonha s'organiza politicament coma Generalitat de Catalonha. La Generalitat de Catalonha se compausa de divèrsas institucions de govèrn, demest elas:^[2]

lo Parlament de Catalonha: poder legislatiu del govèrn catalan; dins lo Parlament se fa la discussion politica e se contròla e impulsa l'accion politica e de govèrn. Lo Parlament apròva lo budgèt de la Generalitat. Es compausat per un minimum de 100 deputats e un maximum de 150, elegits per representacion proporcionala amb tièras de partits pas modificablas, per un periòde de quatre ans;
la Presidéncia de la Generalitat, dirigida pel president. Lo president es la representacion pus nauta de la Generalitat e a l'encòp de l'Estat espanhòl en Catalonha. Dirigís las accions del Govèrn e pr'aquò es lo representant del poder executiu de Catalonha; e
lo Govèrn o Conselh Executiu es l'organisme superior collegial que dirigís l'accion politica e l'administracion de la Generalitat. Lo Govèrn es presidit pel president de la Generalitat, lo Conselhièr Primièr e los autres conselhièrs.

Las competéncias principalas del Govèrn comprenon l'educacion, la santat e la cultura. Lo finançament de la Generalitat es regulat per la Lei Organica de Finançament de las Comunitats Autonòmas e per l'Estatut d'Autonomia de Catalonha.

En mai d'aquestas institucions, las autras institucions de la Generalitat son totas aquelas que seràn creadas per lo meteis Parlament. Com a organismes de garantia e control, a l'ora d'ara fan partida de la Generalitat, lo Sindic de Grèuges, que garantís los dreches e las libertats dels ciutadans, la Sindicatura de Comptes que contròla los comptes economics de las institucions publicas de Catalonha, e lo Conselh de Garantias Estatutàrias, que velha per l'adequacion a l'Estatut i a la Constitucion de l'Estat espanhòl de las disposicions de la Generalitat.

Lo poder judicial de Catalonha correspond al Tribunal Superior de Justicia, l'organisme jurisdiccional suprèm de Catalonha, segon l'Estatut de 2006. Las competéncias del Tribunal Superior de Justicia incluson los recursos e proceduras dins los divèrses òrdres institucionals e lo tutoratge dels dreches reconeguts per l'Estatut. En tot cas, es competent dins los òrdres jurisdiccionals civil, contenciós, administratiu e social, e en d'autres que se poiràn crear dins l'avenidor.

Lo Govèrn fa partida de la Generalitat de Catalunya. La capitala e lo sèti del Govèrn es la vila de Barcelona. Lo President de la Generalitat tre 1980 e 2003 foguèt Jordi Pujol i Soley, de la coalicion Convergéncia i Union, que foguèt succedit per Pasqual Maragall i Mira tre 2003 e 2006. En novembre de 2006, foguèt elegit nòu president José Montilla i Aguilera.

Catalonha dispausa tanben d'una polícia, los Mossos d'Esquadra (occ. 'vailets d'escadra). Las originas d'aquela fòrça de polícia remontan al sègle XVIII. Dempuèi 1994 se tròba dins un procès de desplegament, que s'acabarà en 2008, per remplaçar las fòrças estatalas de la Guardia Civil e la Polícia Nacionala, que dependon dirèctament del Ministeri de l'Interior d'Espanha. Pasmens, l'Estat i servarà un nombre limitat d'agents en Catalonha per exercir d'autras foncions especificas coma la susvelhança dels pòrts, aeropòrts, còstas, frontièras, doanas, administració d'estrangièrs, cartas d'identitat, trafec d'armas e explosius, proteccion fiscala de l'Estat e d'autras foncions qu'establís la Constitucion Espanhòla.

[Modificar] La Val d'Aran

La Val d'Aran gausís d'un regim especial en Catalonha. L'Estatut d'Autonomia reconeis aquela entitat territoriala amb personalitat juridica pròpria e plena d'autonomia amb organizacion institucionala e administrativa especifica. L'institucion de govèrn de la Val d'Aran es lo Conselh Generau, format pel sindic, lo Plen de Conselhèrs Generaus e la comission d'Auditors de Compdes. Lo Sindic es la representacion pus nauta de la Generalitat en Aran. La lenga pròpria e oficiala d'Aran es l'occitan, qu'en Aran s'apèla aranés, e qu'es tanben oficiala dins tot lo territòri de la Comunautat Autonoma de Catalonha.

[Modificar] Los simbols nacionals

Lo Siètge de Barcelona de l'11 de setembre de 1714

Catalonha a tres simbols representatius pròpris, apelats simbòls nacionals per l'Estatut[4]: lo drapèu, l'imne e la fèsta nacionala.

Lo drapèu, apelat Senyera, a son origina dins l'escut dels comtes de Barcelona. E mai que i aja pas cap de referéncia documentària abans lo sègle XIII, es un dels drapèus pus ancians d'Euròpa[5]. Se compausa de cinc faissas jaunas e quatre de rojas, totas de la meteissa largor.

L'imne nacional de Catalonha es Els Segadors (occ. Los Segaires), escrich en sa fòrma actuala per Emili Guanyavents en 1899. La version musicala es de Francesc Alió, de l'an 1892. Las originas de l'imne remontan a un cant nascut en 1640 pendent la guèrra contra lo rei Felip IV de Castellha, que los païsans i participèron en d'episòdis importants. Es oficial dempuèi la lei del Parlament del 25 de febrièr de 1993.

La fèsta nacionala de Catalonha foguèt la primièra lei aprovada pel Parlament de Catalonha en 1980. La Jornada Nacionala (cat. Diada Nacional) o fèsta de Catalonha se celèbra l'11 de setembre e commemòra la pèrda de las libertats de Catalonha lo meteis jorn de 1714, après lo Sètge de Barcelona, mas tanben l'actitud de resisténcia activa contra l'opression e l'espèr d'una totala recuperacion nacionala[6].

[Modificar] Division territoriala e administrativa

Article principal Division territoriala de Catalonha.

Províncias de Catalonha

Comarcas de Catalunya

Catalunya s'organiza territorialament en províncias. L'Estatut d'Autonomia del 2006 establís l'organizacion administrativa de Catalunya en tres entitats localas: los municipis, las comarcas e las vigariás. Catalonha s'organiza territorialament en províncias. L'Estatut d'Autonomia de 2006 establís l'organizacion administrativa de Catalonha en tres entitats localas: los municipis, las comarcas e las vigariás.

[Modificar] Províncias

Catalonha se dividís administrativament en quatre províncias, que lor organisme de govèrn es la deputacion

Las capitalas de las províncias son las vilas del meteis nom: Barcelona, Girona, Lhèida e Tarragona.

[Modificar] D'autres entitats localas

Lo territòri catalan s'organiza territorialament, segon l'Estatut d'Autonomia de 2006 en municipis, vigariás e comarcas, definidas dins lo Títol II e Capitol V del document.

[Modificar] Los municipis

L'Estatut definís lo municipi coma l'organisme de basa e lo mejan essencial de participacion de la comunautat locala dins los afars publics. De mai, l'Estatut garantís als municipis d'autonomia per l'exercici de lors competéncias e per l'administracion de lors interèsses. En Catalonha existisson a l'ora d'ara 946 municipis. Jos aqueles organismes i a las entitats municipalas descentralizadas, que gausisson tanben d'una cèrta autonomia, malgrat que dependan de lors municipis respectius. Actualament en Catalonha i a 58 entitats municipals descentralizadas.

[Modificar] Las vigariás

La vigariá (cat. vegueria) se definís coma un encastre territorial especific per l'exercici del govèrn intermunicipal e de cooperacion locala amb una personalitat juridica pròpria. Es la division territoriala utilizada per la Generalitat, dempuèi l'Estatut de 2006, per l'organizacion territoriala de sos servicis. Gausís tanben d'autonomia per la gestion de sos interèsses. L'administracion de las vigariás correspond al Conselh de Vigariá, que remplaçarà las Deputacions.

[Modificar] Las comarcas

Las comarcas son d'entitats compausadas per de municipis e administran los servicis locals dins sas competéncias. La division comarcala actuala a son origina dins un decret de la Generalitat de Catalonha de 1936, que foguèt suprimit en 1939 pel franquisme. En 1987 la Generalitat tornèt aplicar aquela division territoriala e en 1988 s'i ajustèron tres comarcas nòvas. A l'ora d'ara n'i a 41.

Modèl:Comarques de Catalunya

[Modificar] Economia

Article principal: Economia de Catalunya

Modèl:Economia

Vila de Barcelona

Catalonha es un país de tradicion industriala dempuèi lo sègle XIX. A l'ora d'ara, l'industria, lo torisme e los servicis son los sectors economics principals de Catalonha. La creissença economica mejana annadièra del periode 1995-2004 foguèt inferior a la mejana espanhòla. Pasmens, en 2005 cresquèt un 3,3%, lo meteis percentage que la mejana espanòla e per dessús de la mejana europenca. Catalonha se tròba en la quatrena posicion de la classificacion de comunautats segon lor Produch Interior Brut per càpita e pòrta 18,8% del PIB total d'Espanha, 25,5% del sector industrial del PIB e 17,5% del sector dels servicis[7]. Lo caumatge, en 2005 èra del 6,6%.

En 2005, lo percentatge d'exportacions de nauta tecnologia foguèron lo 34,6% del total espanhòl. En lo meteis an las importacions de la Catalonha foguèron lo 29% del total espanhòl e las exportacions lo 26,8%. De las despensas per la recèrca e lo desvolopament, 22,8% se realizèron en Catalonha.

Catalonha es la primièra destinacion toristica d'Espanha. En 2005 recebèt 13,2 millions de toristas tre genièr e novembre, es a dire 25,3% de totes los toristas que arribèron en Espanha. Las destinacions toristicas pus importantas de Catalonha son la vila de Barcelona e las plajas de la Còsta Brava e de la Còsta Daurada, e mai los Pirinèus amb 10 estacions d'esquí: Baqueria Beret, La Molina, Espot Esquí, La Masella, Pòrt Ainé, Val de Núria, Boí Taüll, Pòrt del Comte, Rasos de Peguera, Tavascan e Vallter 2000.

Lo prètz del lotjament en Catalonha es lo pus naut d'Espanha, après Madrid. En 2005 se pagava 3397 èuros per metre carrat. Pasmens, Barcelona èra la vila pus cara d'Espanha, amb un prètz mejan de 3700 èuros per metre carrat.

Respècte al malhum financièr, cal metre en relèu la tradicion e la capitada de las caissas d'estalvi de Catalonha, pus importantas que las bancas privadas. De las 46 caissas d'estalvi espanhòlas, 10 son catalanas. Se remarcan, sobretot, La Caixa, la primièra caissa d'estalvi d'Euròpa e la Caixa Catalunya. Demest las bancas, la pus importanta es la Banca de Sabadell, lo quatren grop bancari pus grand de l'Estat.

[Modificar] Demografia

Article principal: Demografia de Catalonha

[Modificar] Indicadors demografics

La populacion actuala de Catalonha es superiora a 7 milions d'abitants (IDESCAT). Segon l'Institut d'Estadistica de Catalonha, la populacion de Catalonha en 2005 èra de 6 995 206 abitants, siá 15,9% del total de la populacion espanhòla. D'aqueles, 603 636, es a dire 8,9%, èran estrangièrs, (22,3% del total d'estrangièrs que demòran en Espanha). Aproximativament, 1,5 milions demòran dins la capitala, la vila de Barcelona (22,8% de la populacion de Catalonha); e 5 milions demòran dins l'airal metropolitan de Barcelona, (72,7% de la populacion totala de Catalonha). Pr'aquò es un dels airals metropolitans pus grands d'Euròpa. Per contra, las zònas mens pobladas son las comarcas pirinencas.

Prèp de 2,5 milions de personas demòran dins un rai de 25 km a l'entorn de la capitala. Dins la primièra cinta metropolitana se tròban de vilas coma l'Hospitalet de Llobregat, Badalona, Santa Coloma de Gramenet e Cornellà. Las populacion principalas de la segonda cinta metropolitana son Terrassa, Sabadell, Montcada i Reixac, Granollers, Martorell, Molins de Rei, Sant Feliu de Llobregat, Gavà e Castelldefels.

Catalonha a recebut mantuna ondada d'immigrants pendent lo sègle XX. En 1900 la populacion de Catalonha èra de dos milions d'abitans. Pendent lo decenni de 1960 i aviá ja 5 milions d'abitants. Aquela creissença foguèt deguda pas sonque a l'explosion demografica naturala mas tanben a l'arribada d'immigrants de mantuna region d'Espanha, sustot d'Andalosia, Murcia e Extremadura. Una segonda ondada arribèt dempuèi la decada de 1990, çaquelà aqueste còp pas d'autras regions mas de païses estrangièrs.