De verlichting

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

De verlichting is de naam die gebruikt wordt om een politieke en filosofische beweging aan te duiden die de opvattingen over politiek, filosofie, wetenschap en religie binnen de westerse wereld grondig wijzigde. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. Het is niet mogelijk om het exacte begin en einde ervan aan te duiden, maar ruwweg duurde de verlichting van 1650 tot de Franse Revolutie (eind 18e eeuw).

De verlichting speelde zich vooral af in de hogere kringen. Veel aristocraten interesseerden zich voor de beweging en traden op als beschermheren en -vrouwen van hen die in juridische of financiële moeilijkheden raakten. Bekend is de Salon van Madame Geoffrin.

Inhoud 1 Principe 2 Ontstaan 3 Geschiedenis 4 Religie 5 Recht 6 Literatuur 7 De Encyclopédie 8 Kant 9 Situering 10 Bekende protagonisten 10.1 Nederland 10.2 Frankrijk 10.3 Engeland 10.4 USA 10.5 Polen 10.6 Spanje 10.7 Duitsland 10.8 Andere 11 Zie ook 12 Verder lezen 13 Externe links

[bewerk] Principe

Het belangrijkste principe van de aanhangers van de verlichting was dat men de waarheid omtrent bepaalde zaken kon vinden met behulp van de ratio (de rede, het verstand), in plaats van wat bijvoorbeeld kerkelijke autoriteiten zeiden zonder meer voor waar aan te nemen. Zo meende Isaac Newton dat in het heelal wetten golden die door de mens ontdekt konden worden. Het tegenovergestelde van de visie van de verlichting wordt wel obscurantisme genoemd. Vele aanhangers van de verlichting hebben vanwege hun ideeën in de gevangenis gezeten of moesten vluchten.

[bewerk] Ontstaan

Waardoor de verlichting precies ontstond, is moeilijk aan te geven, maar duidelijk is dat zowel de renaissance als de reformatie er invloed op hebben gehad. Een andere belangrijke invloed ging uit van het ontdekken van de wereld door de Europeanen en het contact met andere volken. Aan het einde van de 17e eeuw werd men overspoeld door reisboeken en -verslagen. Waar men voorheen de blanke en christelijke mens als superieur zag, bleek nu dat sommige andersgelovende en heidense volken, zoals de Chinezen, er ook hoogstaande principes op na konden houden en ook waardevolle culturen konden hebben. Dit soort beschrijvingen vormde al snel (impliciete) kritiek op de Europese maatschappijen. Er werden ook fictieve reisverslagen gepubliceerd, bijvoorbeeld Montesquieus Perzische Brieven, waarin twee Perzen Europa bezoeken en kritisch beschouwen.

[bewerk] Geschiedenis

Een ander punt was de geschiedschrijving. Vóór de verlichting golden de klassieken, bijvoorbeeld Tacitus, als betrouwbare bron, maar onder meer de volgelingen van René Descartes wezen erop dat deze vaak strijdig waren met bijvoorbeeld archeologische vondsten en Egyptische bronnen. Montesquieu en Voltaire vernieuwden de geschiedschrijving grondig.

[bewerk] Religie

De radicale Engelsman John Toland (pantheïst) gaf in 1696 een werk uit waarin hij beweerde dat de Bijbel deels een vervalsing was en dat de kerk eropuit was het volk te misleiden. Het bijgeloof dat kometen onheil voorspelden, werd door Pierre Bayle aan de kaak gesteld. De Nederlander Balthasar Bekker deed met de heksenprocessen hetzelfde. Spinoza (eveneens pantheïst) schreef in zijn Theologisch-politiek Tractaat uit 1670 onder meer dat jodendom en christendom alleen maar historische fenomenen waren, niet berustend op iets absoluuts. Gedachten- en geloofsvrijheid waren belangrijke eisen van de aanhangers van de verlichting, die op dit punt sterk beïnvloed werden door John Lockes werk Brieven over de Verdraagzaamheid uit 1689. Het verstand en de vrijheid zouden de mensheid eindelijk kunnen verlossen van onderdrukking en armoede, stelden ze.

Diderot was tussen 1750 en 1776 samen met D'Alembert redacteur van de beroemde Encyclopédie. De Encyclopédie kende veel tegenstanders, in 1759 werd de Encyclopédie formeel verboden. De Encyclopédie was door de nadruk op religieuze tolerantie, vrijheid van gedachten en een democratische geest een bedreiging voor de aristocratie. In 1773 onderneemt Diderot een journalistieke reis door Holland. (Voyage en Hollande). Samen met Baruch de Spinoza en Pierre Bayle is Diderot de belangrijkste filosoof van de Radicale Verlichting.

[bewerk] Recht

Op juridisch gebied verheerlijkte de verlichting, net als de renaissance, het Romeinse of Justiniaanse recht en probeerde dat zoveel mogelijk toe te passen, ten koste van het oude Germaanse gewoonterecht. Deze beweging was controversieel en is gedeeltelijk ongedaan gemaakt door Napoleons codificaties van het toen geldende recht, de Code Napoléon.

[bewerk] Literatuur

De literatuur uit de tijd van de verlichting concentreerde zich vooral op actuele, menselijke zaken, waarbij satire (zowel poëzie als proza) het belangrijkste genre werd. Voorbeelden hiervan zijn het werk van Alexander Pope en Jonathan Swifts Gulliver's Travels. In de architectuur uitten de idealen van de verlichting zich in "burgerlijke" gebouwen, ordelijk, sober en streng.

[bewerk] De Encyclopédie

Kennis is macht, meenden velen, wat onder meer tot uitdrukking kwam in de beroemde Encyclopédie. Deze kwam tot stand onder leiding van Denis Diderot en Jean d'Alembert, maar ook andere grote namen als Voltaire, Rousseau en Montesquieu droegen artikelen aan. Andere typische werken uit de verlichting zijn die van David Hume en Adam Smiths Wealth of Nations. Rousseau wordt wel tot de verlichting gerekend, maar dat is maar gedeeltelijk terecht. Zijn ideeën waren veel meer op emoties dan op het verstand gericht, en hij werd dan ook vaak bespot door Voltaire, die zelf als de belangrijkste Franse vertegenwoordiger van de verlichting wordt gezien.

De encyclopedisten hebben veel bijgedragen aan de Europese verlichting en het bestrijden van de heksenwaan. De encyclopédie toonde hoe de wereld door mechanische wetmatigheden werd bepaald en dat natuurwetten onveranderlijk zijn. Dat stond haaks op het magische denken van de kerken en de Middeleeuwen.

[bewerk] Kant

Kant, de Duitse verlichtingsfilosoof en laatste universalist, staat bekend als een moeilijk te doorgronden filosoof. Zijn drie Kritieken gelden vanwege hun diepgang en intellectueel bereik als een mijlpaal in de westerse wijsbegeerte. Zijn pamflet "Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?" (De beantwoording van de vraag: wat is de verlichting?) uit 1784 is zijn bijdrage aan een prijsvraag, waarbij deze vraag centraal stond (zie externe links). Het is waarschijnlijk de meest toegankelijke tekst uit zijn oeuvre.

[bewerk] Situering

De verlichting speelde zich vooral af in West-Europa. In Frankrijk was het vanwege de strenge censuur vooral een tegenbeweging, waardoor velen moesten vluchten. In Amsterdam bijvoorbeeld, waar veel hugenoten naar toe waren gevlucht, waren enkele Franse drukkerijen, waarvan de producten naar Frankrijk werden gesmokkeld. Ondanks het belang van de verlichting in Frankrijk kan overigens niet gezegd worden dat deze direct leidde tot de Franse Revolutie; de aanhangers van de verlichting waren vooral optimisten die geloofden in geleidelijke hervorming en vooruitgang, geen revolutionairen.

In andere landen waren het vaak juist de heersers die belangstelling toonden. Frederik de Grote bijvoorbeeld was gedurende een deel van zijn leven een groot aanhanger van Voltaire. In het huidige Duitsland werd de verlichting overigens vertegenwoordigd door onder meer Lessing. In Rusland drong de verlichting nauwelijks door, ondanks de inspanningen van de met Voltaire bevriende tsarina Catharina de Grote. De beweging inspireerde ook de voor onafhankelijkheid strijdende Amerikanen, met name Benjamin Franklin en Thomas Jefferson.

De romantiek kan gezien worden als een reactie op de verlichting. Een bekende romantische denker is Goethe.

[bewerk] Bekende protagonisten

[bewerk] Nederland

• Baruch Spinoza (1632–1672) Nederlandse filosoof.
• Balthasar Bekker (1634–1698) Nederland. Zijn boek De Philosophia Cartesiana (1668)
• Hugo de Groot (1583-1645) Nederlands rechtsgeleerde. Hij is vooral bekend als Hugo Grotius
• Franciscus van den Enden (1602 -1674) Leermeester van Benedictus de Spinoza (1632-1677).Hij noemde zich ook 'Affinius'.
• Pierre Bayle (1647–1706)was hoogleraar aan de Illustere School van Rotterdam.

[bewerk] Frankrijk

• Jean le Rond d'Alembert (1717–1783) Frankrijk Wiskundige
• Pierre Bayle (1647–1706) Frankrijk
• G.L. Buffon (1707–1788) Frankrijk
• Marquis de Condorcet (1743–1794) Frankrijk. Filosoof
• Baron d'Holbach (1723–1789) Frankrijk.
• Denis Diderot (1713–1784) Frankrijk. Stichter van de Encyclopédie.
• Montesquieu (1689–1755) Frankrijk
• Francois Quesney (1694–1774) Frankrijk economist
• Franse Encyclopedisten
• François-Marie Arouet (pennaam Voltaire) (1694–1778)
• Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778) (Frankrijk / Zwitserland)
• Joseph-Alexandre-Victor Hupay de Fuveau,(1746-1818), Schrijver en filosoof
• Antoine Lavoisier (1743 – 1794) (Frankrijk)
• Denis Diderot (Frankrijk)
• Voltaire (Frankrijk)
• Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Filosoof , schrijver en componist.

[bewerk] Engeland

• John Locke (1632–1704) English Philosoof.
• Sir Isaac Newton
• Robert Hooke (1635–1703) Engeland.
• James Burnett, Lord Monboddo Schotland. Filosoof
• James Boswell (1740–1795) Schotland. Biograaf
• Edmund Burke (1729–1797) Ierland. Parliamentair
• Edward Gibbon (1737–1794) Engeland. Historicus
• David Hume Schotland. Historcus
• Mary Wollstonecraft (1759-1797) Engelse schrijver, filosoof, en feminist.
• Thomas Hobbes (1588 – 1679) Engelse filosoof, hij schreef Leviathan.
• Adam Smith (1723–1790).

[bewerk] USA

• Benjamin Franklin (1706–1790) Amerikaan. Staatsman
• Thomas Paine (1737–1809) Engeland /USA.
• Thomas Jefferson (1743–1826) Amerikaan
• John Adams (1735-1826) tweede president van de Verenigde Staten.
• James Madison (1751 – 1836) vierde president van de Verenigde Staten.

[bewerk] Polen

• Ignacy Krasicki (1735–1801): Polen

[bewerk] Spanje

• Leandro Fernández de Moratín (1760–1828) Spanje. Dramatist .
• Gaspar Melchor de Jovellanos. Prominent Spaans staatsman.
• Sebastião de Melo, Marquis van Pombal (1699-1782)

[bewerk] Duitsland

• Christian Jacob Wagenseil Duitsland
• Christian Felix Weiße Duitsland
• Christoph Martin Wieland Duitsland
• Christian Wolff (1679-1754)"Duitsland" Mede stichter van de Duitse verlichting.
• Friedrich Nicolai (Duitsland)
• Christian Garve (Duitsland)
• Thomas Abbt (1738–1766) Duitsland.
• Johann Gottfried von Herder Duitsland. Theoloog
• Immanuel Kant (1724–1804) Duitsland. Filosoof
• Adam Weishaupt (1748–1830) Duitsland
• Hugo Kołłątaj (1750–1812) Polen
• Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781) Duitsland
• Gottfried Wilhelm (von) Leibniz (1646-1716) Duits wiskundige, filosoof, logicus, natuurkundige, historicus, rechtsgeleerde en diplomaat

[bewerk] Andere

• Benito Jerónimo Feijóo y Montenegro (1676–1764)
• Nikolay Novikov (1744–1818) Rusland. Filantroop
• Emanuel Swedenborg (1688–1772) filosoof
• Mikhail Lomonosov
• Mikhailo Shcherbatov
• Ekaterina Dashkova

[bewerk] Zie ook

• Haskala, de joodse vorm van de verlichting

[bewerk] Verder lezen

• Alphons van Dijk, Over (de) verlichting; een inleiding tot het boeddhisme voor humanistisch geïnspireerde mensen. (Damon, Leende; 1999)
• Jonathan Israel: Radicale verlichting, Van Wijnen, Franeker, 2005
• Jonathan Israel: Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-1752, Oxford University Press, 2001

[bewerk] Externe links

• "Beantwoording van de vraag: wat is verlichting?" (Immanuel Kant, originele (Duitse) tekst))
• "Beantwoording van de vraag: wat is verlichting?" (Immanuel Kant, Vertaling in het Engels))