Irac

Oddi ar Wicipedia

Gwlad yn y Dwyrain Canol yn ne-orllewin Asia yw Gweriniaeth Irac neu Irac (Arabeg: العراق al-‘Irāq neu al-Erāq, Cyrdeg: عيَراق), sydd yn cynnwys y rhan fwyaf o Fesopotamia, gogledd-orllewin cadwyn y Zagros a dwyrain Anialwch Syria. Mae'n ffinio â Sawdi Arabia a Kuwait i'r de, Gwlad Iorddonen i'r gorllewin, Twrci i'r gogledd, Syria i'r gogledd-orllewin ac Iran i'r dwyrain. Mae gan y wlad arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.

Ystyrir Irac fel y man lle ymddangosodd y gymdeithas sefydlog gyntaf yn y byd gyda holl nodweddion "gwareiddiad" – sef gwareiddiad hynafol Swmeria. Mae Irac wedi bod dan sylw'r byd yn ystod y ddwy ddegawd ddiwethaf oherwydd Rhyfeloedd y Gwlff, dymchweliad yr Arlywydd Saddam Hussein, ffurfio llywodraeth ddemocrataidd newydd a'r gwrthdaro gwleidyddol ac ethnig sydd wedi rhwygo'r wlad byth ers hynny.

Taflen Cynnwys 1 Daearyddiaeth 2 Hanes 2.1 Hen hanes 2.2 Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol 2.3 Yr Oesoedd Canol 2.4 Y cyfnod trefedigaethol 2.5 Hanes diweddar 2.5.1 Achosion Rhyfel Irac 3 Rhyfel Irac 4 Taleithiau 5 Demograffeg 6 Iaith a diwylliant 7 Economi 8 Cyferiadau 9 Cysylltiadau allanol

[golygu] Daearyddiaeth

Mae mwyafrif Irac yn ddiffeithdir, ond mae'r ardal rhwng y ddwy brif afon, Afon Ewffrates ac Afon Tigris, yn dir ffrwythlon. Mae gogledd y wlad yn fynyddig yn bennaf, gyda'i phwynt uchaf yn 3 611 metr, a elwir yn lleol yn Cheekah Dar (Pabell Ddu). Mae gan Irac arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.

[golygu] Hanes

[golygu] Hen hanes

Mae Gweriniaeth Irac wedi ei sefydlu ar dir a abnabyddir yn hanesyddol fel Mesopotamia, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o fraich ddwyreiniol y Cilgant Ffrwythlon. Dyma oedd cartref nifer o'r gwareiddiadau cynharaf. Gelwir yr ardal yn aml yn Grud Gwareiddiad o'r herwydd. Roedd yn gartref i ymerodraeth Akkad yn y gogledd a Swmeria ac yna Babilonia yn y de. Ymhlith ei dinasoedd enwog yn y cyfnod hwnnw gellid crybwyll Ur y Caldeiaid (dinas enedigol Abraham), Babilon (lle codwyd y Gerddi Crog enwog), Erek a Nimrwd.

[golygu] Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol

Yn sgîl cwymp Babilonia bu Mesopotamia dan reolaeth ymerodron Persia. Am gyfnod Babilon oedd prifddinas ymerodraeth fyrhoedlog Alecsander Mawr.

[golygu] Yr Oesoedd Canol

Dan y califfiaid Abassid roedd Baghdad yn brifddinas y byd Mwslemaidd a blodeuai diwylliant unigryw a chyfoethog. Noddid llneorion, athronwyr ac athrawon. Newidiwyd hynny i gyda gyda chwymp Baghdad i luoedd y Mongoliaid yn y 13eg ganrif a'r gyflafan a distryw a ddilynodd.

[golygu] Y cyfnod trefedigaethol

[golygu] Hanes diweddar

Pan enillodd Irac ei hannibyniaeth yn sgîl yr Ail Ryfel Byd daeth y Ba'athiaid i rym a chychwynwyd cyfnod o foderneiddio a seciwlareiddio. Daeth Saddam Hussein i rym yng Ngorffennaf 1979 a gwelwyd cyfnod o orthrwm i lawer, yn arbennig y Cyrdiaid yn y gogledd a'r Shiaid yn y de, a byd cymharol da i eraill. Bu mewn grym drwy gyfnod y rhyfel yn erbyn Iran pan ymosodwyd ar filwyr a phobl Iran âg arfau cemegol. Yn y cyfnod hwn yr oedd Saddam Hussein yn cael cefnogaeth Prydain ac U.D.A. Parhaodd Irac i fod yn wlad seciwlar a roddai addysg a statws cydraddoldeb a chyfle i ferched y wlad fwynhau rhyddid sy'n cymharu'n dda â'u sefyllfa yn y Gorllewin.

Yn dilyn ei threchu yn Rhyfel y Gwlff, bu rhaid i fyddin yr Arlywydd Saddam Hussein dynnu allan o Kuwait. Ond er fod 14 o 18 y wlad yn gwrthrefyla yn ei erbyn, ni chafodd ei ddisodli.^[1]

[golygu] Achosion Rhyfel Irac

Pan ymosododd Iraq ar Kuwait yn ystod rhyfel y Gwlff gwnaeth Cyngor Diogelwch y Cenedloedd Unedig fabwysiadu cynnig 678 dan bennod VII o Siarter y Cenhedloedd Unedig, gan roddi i'r gwledydd yr hawl i ddefnyddio "pob modd posibl" i "adfer heddwch rhyngwladol a diogelwch yr ardal" Ar ôl i Iraq gael ei bwrw allan o Kuwait derbyniwyd cynnig o ymatal 687 gan y Cenedloedd Unedig. Roedd hyn yn cynnwys rheidrwydd ar Iraq i derfynnu ei rhaglen o arfau niwclear.

[golygu] Rhyfel Irac

[golygu] Taleithiau

Rhennir Irac yn 18 talaith (muhafazah):

Baghdād (بغداد) Salāh ad-Dīn (صلاح الدين) Diyālā (ديالى) Wāsit (واسط) Maysān (ميسان) Al-Basrah (البصرة) Dhī Qār (ذي قار) Al-Muthannā (المثنى) Al-Qādisiyyah (القادسية)

Bābil (بابل) Al-Karbalā' (كربلاء) An-Najaf (النجف) Al-Anbar (الأنبار) Nīnawā (نينوى) Dahūk (دهوك) Arbīl (أربيل) Kirkuk (neu At-Ta'mim) (التاميم) As-Sulaymāniyyah (السليمانية)

[golygu] Demograffeg

Mae tua 79% o boblogaeth Irac yn Arabiaid, 16% yn Cyrdiaid, 3% yn Persiaid a 2% yn Twrcmaniaid. Mae 62% o'r wlad yn Mwslemiaid Shi'a ithna, 33% yn Mwslemiaid Sunni a 5% o grefyddau eraill (yn cynnwys Cristnogaeth).^[2] Roedd arfer bod nifer o Iddewon yn byw yn y wlad, ond ers heddiw mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi ymfudo i Israel.^[2]

[golygu] Iaith a diwylliant

Yr ieithoedd swyddogol yw Arabeg a Chyrdeg.^[2]

Mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn Fwslemiaid, yn Sunni neu'n Shia, ond ceir lleiafrif bychan ond dylanwadol o Gristnogion yn ogystal, yn arbennig yn y gorllewin. Mae rhai o gysegrfeydd pwysicaf y Shia i'w cael yn ne Irac, e.e. yn ninas sanctaidd Najaf.

[golygu] Economi

Dioddefai economi Irac yn y 1990au gan nad oedd hi'n cael prynu a gwerthu gyda gwledydd eraill yn dilyn Rhyfel y Gwlff.^[3] Gwelwyd peth gwelliant yn y sefyllfa am gyfnod byr yn dilyn rhyfel 2003, ond dirywio mae'r economi ers hynny diolch i ansefydlogrwydd y wlad. Prif allforyn y wlad yw olew.

[golygu] Cyferiadau

1. ↑ "Saddam Hussein: Tu ôl i'r masg cyhoeddus", BBC, 13 Chwefror, 2003.
2. ↑ ^{2.0 2.1 2.2} Financial Times World Desk Reference (Dorling Kindersley, 2004)
3. ↑ BBC Cymru'r Byd – Ffeil – Rhyfel Irac

[golygu] Cysylltiadau allanol

• (Arabeg) Gwefan swyddogol y lywodraeth
• (Saesneg) CIA - The World Factbook - Iraq

Aelodau Cynghrair y Gwledydd Arabaidd
Yr Aifft | Algeria | Bahrain | Comoros | Djibouti | Gwlad Iorddonen | Irac | Kuwait | Libanus | Libya | Mauritania | Moroco | Oman | Palesteina | Qatar | Saudi Arabia | Somalia | Syria | Swdan | Tunisia | UAE | Yemen |