Balkan
Sa Wikipedije, slobodne enciklopedije
Balkan je historijska i geografska regija jugoistočne Evrope te poluostrvo jugoistočne Evrope. Granice poluostrva su neodređene. Balkansko poluostrvo se nalazi između Jadranskog i Crnog mora, a jedna od granica je prostor južno od linije Bugarski zaljev - ušće Drima. Iako se danas pojam "Balkan" kao jedna od geografskih regija Evrope polahko napušta (regija je Jugoistočna Evropa), i dalje ga neku autori uzimaju kao regiju te postoji više definicija za ograničavanje, ali obično se smatra da Balkan sadrži barem dijelove Grčke, Albanije, Bugarske, Turske i nekih država bivše Jugoslavije, s ukupnom površinom od 550.000 km2 i 53 miliona stanovnika.
Regija je dobila ime po planini Balkan (Bugari je zovu Stara Planina), koja ide kroz centralnu Bugarsku i prelazi u istočnu Srbiju, dok samo ime "Balkan" dolazi od turske riječi za planinu. Nekad se ta planina zvala Haemus Mons, što vjerovatno dolazi od tračke riječi Saimon, koja znači "lanac".
Sadržaj |
[uredi] Definicije i granice
Geografska definicija Balkana zasniva se na planinskim lancima, u koje spadaju Dinaridi, planina Balkan, Rodopi, Šar planina i Pindus. Njome su isključeni cijela Slovenija i Rumunija, sjeverni i južni dijelovi Hrvatske i Srbije i Crne Gore, krajnji sjever Bugarske i južna Grčka.
Čitava kopnena masa ponekad se naziva Balkansko poluostrvo, jer je na jugu, jugozapadu i jugoistoku okružuje Jadransko, Jonsko, Egejsko, Mramorno i Crno more. Iako nije riječ o pravom poluostrvu, to se ime često koristi za širu regiju.
Sjeverna granica Balkana je upitna. Često se Dunavska i Panonska ravnica ne smatra dijelom Balkana. Dapače, mnogi smatraju da sve što je sjeverno od Save i Dunava - sjeveroistočna Slovenija, sjeverna Hrvatska (središnja Hrvatska i Slavonija), sjeverna Srbija (Vojvodina) i veći dio Rumunije - nije dio Balkana. Drugi opet kažu da i ta područja zajedno s jugom Rumunije (bez Transilvanije) spadaju u Balkan.
Zapravo, Balkan nije toliko cjelina zbog planinskih lanaca koliko zbog zajedničke i često nasilne historije. Tu historiju prvenstveno obilježavaju vijekovi potčinjenosti ili borbe s Osmanlijskim carstvom, kao i međusobni sukobi u 20. vijeku. Rec Balkan potice od dve reci iz turskog jezika, a to su bal - sto znaci med i kan - sto oznacava rec krv. Upravo ove dve reci i oslikavaju Balkan i njegovu istoriju.
Pojam Balkan obojen je negativnim značenjima: nasilje, vjerska i etnička nesnošljivost, sveopšta nazadnost i podjeljenost. U engleskom jeziku riječ balkanisation (balkanizacija) označava neizlječivu rascjepkanost i netrpeljivost između frakcija unutar neke skupine. Zato se ta riječ na rubnim područjima izbjegava i ponekad smatra pogrdnom. U nekim zemljama bivše Jugoslavije koristi se i pojam balkanska krčma, koji se proslavio zbog Krležine rečenice: "Kad se u balkanskoj krčmi pogase svjetla, onda sijevaju noževi."
Postoji i neutralniji izraz za Balkan, a to je Jugoistočna Evropa. To nije geografski pojam jer ne obuhvata Rumuniju i Ukrajinu. Taj se izraz koristi sve više, npr. inicijativa Evropske Unije iz 1999. godine zove se Pakt o stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, a on-line novine Balkan Times preimenovale su se 2003. godine u Southeast European Times.
Zemlje koje se neslužbeno spominju kao dio Balkana:
- Albanija
- Bosna i Hercegovina
- Bugarska
- Kosovo
- Grčka
- Hrvatska
- Makedonija
- Srbija
- Crna Gora
- Turska, ali samo njezin dio na evropskom kontinentu.
Ponekad se u okviru Balkana spominju Rumunija i Slovenija.
Mnoge regije u državama navedenim kao dio Balkana znatno se razlikuju od ostatka regije, pa zato rubne države ne vole da ih zovu balkanskim zemljama. To prvenstveno vrijedi za Rumuniju, Hrvatsku i Sloveniju, ali i za Grčku.
Druge zemlje koje ne spadaju u Balkan ali su blizu i/ili su igrale važnu ulogu u geopolitici, kulturi i historiju Balkana:
- Kipar
- Mađarska (vidi Austro-Ugarska)
- Austrija (vidi Austro-Ugarska)
- Italija (vidi Dalmacija, Istra)
- Rusija (vidi Historija Srbije)
[uredi] Priroda i resursi
Većinu regije pokrivaju planinski lanci. Glavni su lanci Dinaridi u Hrvatskoj i Bosni, koji se nastavljaju na masiv Šar-Pindus u Albaniji, Makedoniji i Grčkoj. Bugarska ima planinu Balkan i Rodope na granici s Grčkom. Najviši vrh je Musala u Bugarskoj (2925 m).
Klima je na obali mediteranska, dok je u unutrašnjosti umjereno kontinentalna. Sjever poluostrva i planine imaju snježne i mrazne zime, te vruća i suha ljeta. Na jugu su zime blaže.
Na jugu i na obali raste crnogorica. U unutrašnjosti su tipične srednjoevropske šume (hrast i bukva, u planinama bor i jela). Visinska granica šume je 1800-2000 m.
Tlo je opštenito loše, osim u ravnicama, gdje su prirodna trava, plodna zemlja i topla ljeta pogodni za oranice. U velikom dijelu regije zemljoradnja loše stoji zbog planina, vrućih ljeta i loše zemlje, što pogoduje samo nekim poljoprivrednim kulturama (na primjer, maslinama i vinovoj lozi).
Energetski izvori su rijetki. Ima uglja, pogotovo u Bugarskoj, Srbiji i Bosni. Raširenija su ležišta lignita. Nafta je rijetka, iako postoje mala ležišta u Srbiji, Albaniji i Hrvatskoj. Postoje brojne hidrocentrale.
Među sirovinama je najviše metalne rude. Željezo je rijetko, ali neke zemlje, npr. Bosna i Hercegovina, imaju znatne količine bakra, cinka, kositra, kroma, mangana, magnezita i boksita. Neki se metali izvoze.
[uredi] Prošlost i sadašnjost
Balkan je izravan kopneni put između Zapadne Evrope i jugozapadne Azije (Mala Azija i Bliski istok). Zato oduvijek ima vrlo veliku stratešku važnost.
Nekad je veći dio Balkana bio politički ujedinjen pod Bizantom i zatim Osmanlijskim carstvom, a središte oba carstva je ležalo u Anatoliji (koja danas spada u azijski dio Turske).
Iako je pod Bizantskim carstvom spadao u najnaprednije dijelove Evrope, zadnjih 550 godina Balkan je bio najmanje razvijen dio kontinenta, jer se evropska politika i trgovina okrenula Atlantskom okeanu, a Osmanlijsko carstvo je bilo relativno izolirano od glavnih ekonomskih tokova.
Balkanske su zemlje počele sticati nezavisnost u 19. vijeku, pa je Balkanski savez 1912-13. u Balkanskim ratovima odbacio Tursku do njenih današnjih granica.
Prvi svjetski rat je izbio 1914. zbog atentata na nadvojvodu Franza Ferdinanda u Sarajevu. Nakon Drugog svjetskog rata, Sovjetski Savez i komunizam jako su uticali na Balkan.
Tokom hladnog rata, većina zemalja Balkana bila je pod komunistima. Ipak, Jugoslavija (1948.) i Albanija (1961.) raskinuli su sa Sovjetskim Savezom. Jugoslavija se više približila Zapadu i osnovala pokret nesvrstanih. Albanija se u početku okrenula Kini, a kasnije se posve izolirala. Jedine nekomunističke zemlje su bile Grčka i Turska, koje su tada (kao i danas) bile članice saveza NATO.
Regija je početkom 1990-ih godina bila teško pogođena ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, zbog čega je NATO intervenisao u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. Danas (2007.) su sve balkanske zemlje u dobrim odnosima s EU i SAD. Pitanje Kosova i Albanaca općenito je još otvoreno.
članstvo u Evropskoj Uniji
Grčka je članica Evropske Unije još od 1981. godine, Slovenija, Mađarska i Kipar su to postali 2004. godine, te Bugarska i Rumunija od 1. januara2007. godine. Predviđa se da ćeHrvatska ući u Evropsku uniju do kraja 2009. godine. Makedonija (2005. godine), Albanija (2006. godine) i Crna Gora (2007. godine), su potpisale preliminarne sporazume s Evropskom komisijom, ali nisu na spisaku službenih kandidata i ne zna se kada će biti primljene.
I ostale zemlje su izrazile želju da uđu u EU, među njima i Bosna i Hercegovina koja zbog usporenih reformi, zaostaje u regiji. Pregovori EU sa Srbijom su pod supenzijom, zbog njene ne saradnje sa Haškim tribunalom. Turska je također zatražila članstvo još 1963., ali ni danas (2007.) nije članica, iako su sklopljeni određeni carinski sporazumi.
[uredi] Stanovništvo
Glavni narodi regije:
- Grci (10.8 miliona)
- Turci (9.2 miliona u evropskom dijelu Turske)
- Srbi (6.2 miliona)
- Bugari (7 miliona)
- Albanci (6 miliona, od čega oko 3.3 miliona u Albaniji)
- Kosovo (2.3 miliona)
- Bošnjaci (2.4 miliona)
- Makedonci (1.9 miliona).
- (Hrvati (4.5 miliona))
- (Rumuni (22 miliona))
- (Slovenci (1.9 miliona))
Glavne religije su kršćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo) i islam.
Pravoslavlje prevladava u ovim državama:
- Bugarska
- Crna Gora
- Grčka
- Rumunija
- Srbija
Katoličanstvo prevladava u ovim državama:
- Hrvatska
- Slovenija
Islam prevladava u ovim državama:
- Albanija
- Turska
Države s izraženom mješavinom vjera:
- Bosna i Hercegovina: islam, pravoslavlje, katoličanstvo
- Kipar (ostrvo): pravoslavlje i islam. Grci su uglavnom pravoslavci (70-72% ostrva), Turci su uglavnom muslimani (28-30% ostrva).
- Makedonija: Makedonci su uglavnom pravoslavci, Albanci su uglavnom muslimani.
Kosovo, regija koja je službeno dio Srbije, ima većinsko albansko stanovništvo, koje je uglavnom muslimansko. I Makedonija ima velik broj Albanaca. Sjeverna Grčka i jugozapadna Bugarska imaju makedonsku manjinu. Tračka (pokrajina u istočnoj Grčkoj) ima muslimansku manjinu. Grčka ima albansku manjinu, koja se uglavnom sastoji od Albanaca koji su se doselili u 1990-ima, i pravoslavnu skupinu zvanu Arvaniti, koja se naselila u Grčkoj tokom srednjeg vijeka. Južna Albanija ima grčku pravoslavnu manjinu u pokrajini Sjeverni Epir.
Mnoge balkanske zemlje imaju velik broj ateista zbog pola vijeka komunizma.
