Kensonenn dre serriñ

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

Doareoù distagañ
Dre serriñ
Klikoù
Tarzhañ
Strakal
Entarzhañ
Fic'hal
Travat
C'hwitellat
Heson
Fri
Stlakat
Froumal
Tostaat
Linkus
Vogalennoù
Damvogalennoù
A-gostez

Er yezhoniezh e vez implijet an termen kensonenn dre serriñ (saoz.: stop consonant pe occlusive) war dachenn ar fonetik hag ar fonologiezh evit komz eus ur gensonenn ma vez harzhet pe stanket red an aer o tont eus ar skevent (pe eus lec'h all pa vez koaz eus ur c'hlik, gw. pelloc'h) dre serriñ daou organ fonadur.

Daoust ha ma vez implijet alies an termen "kensonenn dre darzhañ" pe kensonenn tarzh" evel heñvelster ez eo e gwirionez kalz strishoc'h an tremen-se dre ma ra dave d'un doare kensonenn dre serriñ resis (gw. pelloc'h)

Kavet e vez kensonennoù dre serriñ e holl yezhoù ar bed hag an darn-vrasañ anezhe a ra d'an nebeutañ gant [p], [t], [k], [n] ha [m].

Setu penaos e vez produet ur gensonenn dre serriñ:

Serradur: stanket e vez red an aer ar genoù ha/pe ar fri dre serret daou organ fonadur;
Stignadur: mont a ra gwask an aer war gresk
Distignadur: distanket e vez red an aer dre digeriñ harzh an daou organ fonadur. Ma vez digoret a-daol-trumm keit ha m'emañ uhel gwask an aer e klever un darzhadenn: ur gensonenn tarzh pe dre darzhañ ( saoz. plosive) an hini eo neuze. A-hend-all e c'heller digeriñ an daou organ fonadur en ur leuskel gwask an aer da vont war izelaat hep tarzhadenn ebet: ur gensonenn amdarzh (saoz. unreleased) an hini eo.

Kensonennoù tarzh eo an holl kensonennoù dre serriñ atav e brezhoneg. E yezhoù all avat, evel da skouer e vietnameg hag e malayeg e vezont amdarzh atav, hag e yezhoù evel ar saozneg e vez kavout alofonenoù amdarzh e dibenn ur ger keit ha ma vezont tarzh e penn-kentañ ur ger.

Gant ur gensonenn dre fic'hal (saoz. affricate) e vez serret da gentañ evel ur gensonenn dre serriñ met distignet e vez tamm-ha-tamm o taravat evel ur gensonenn dre daravat (saoz. fricative).

Kavet e vez kensonennoù divouezh (d.s. [p, t, k]) ha mouezhiet (d.s. [b, d, g]).

E meur a yezh e kaver kensonennoù dre serriñ c'hwezhet (saoz. aspirated) pe rakc'hwezhet (saoz. preaspirated) ivez, pe evel fonemennoù rik, da skouer e hindeg ha meur a yezh all komzet en India, pe c'hoazh evel alofonennoù, evel da skouer ar c'hensonennoù dre serriñ divouezh e saozneg e penn-kentañ ur ger.

Ur gensonenn re serriñ a c'hell bezañ berr pe hir ha gallout a ra talvezout an hirder da diforc'hañ gerioù e yezhoù zo, da lâret eo e c'hell bezañ un diforc'h fonologel, da skouer e japaneg 来た (kita; "deuet") kv. 切った (kitta; "troc'het").

Ouzhpenn ar c'hensonennoù fri dre serriñ e c'hell bezañ rakfriet ur gensonenn dre serriñ all, da lâret eo e vez staget ur gensonenn dre fri diouzhtu dirak ur gensonenn dre serriñ , peurliesañ met n'eo ket dre ret gante an hevelep lec'h distagañ, da skouer e swahilieg:

Rakfriadur (hevelep lec'h distagañ)

mbwa ([m.bwa]; "ki")

Rakfriadur (lec'h distagañ disheñvel)

mtoto ([m.to.to]; "bugel")

Bez' e c'hell ur gensonenn dre serriñ bezañ friet da c'houde ivez, e vel da skouer [dn]] ma kaver e ruseg hag e yezhoù slavek all.

E yezhoù Europa ne gaver nemet kensonennoù produet dre lakaat an aer da redek eus ar skevent, e yezhoù all avat, dreist-holl en Afrika, e kaver yezhoù ma vez implijet doareoù all da lakaat an aer da redek. Diwar an doareoù all e vez produet kensonennoù dre serriñ all:

Kensonennoù dre strakal (saoz. ejective stops, da skouer en amhareg rət'b ("gleb")

Kensonennoù dre entarzhañ (saoz. implosive stops, da skouer zouoloueg ubaba ([uˈɓaːɓa]; "ma zad")

Klikoù (saoz. Click consonant, da skouer xhosaeg isiXhosa ([i:siˈkǁʰoːsa]; "xhosaeg")

Setu ar c'hensonennoù dre serriñ pennañ gant bep o arouezenn hervez reolennoù treuzskrivañ al lizherenneg fonetikel etrebroadel:

[p] kensonenn diweuz dre serriñ divouezh, d.s. bzh. peul
[b] kensonenn diweuz dre serriñ mouzhiet, d.s. bzh. bazh
[t̪] kensonenn dent dre serriñ divouezh, d.s. bzh. t'ad
[d̪] kensonenn dent dre serriñ mouzhiet, d.s. bzh. da
[t] kensonenn kevig dre serriñ divouezh, d.s. saoz. to ("da")
[d] kensonenn kevig dre serriñ mouzhiet, d.s. saoz. dad ("tad")
[ʈ] kensonenn tro-gil dre serriñ divouezh, d.s. mal. അഠുക ([aʈuka]; "keginañ"); sved. karta ([kʰɑːʈa]; "kartenn")
[ɖ] kensonenn tro-gil dre serriñ mouezhiet, d.s. tel. అఢరు ([ʌɖʌru]; "sevel"); sved. nord ([nuːɖ]; "norzh")
[c] kensonenn staon dre serriñ divouezh, d.s. alb. kuq ([kuc]; "ruz"); skos. ceann ([cʰɛunˠ]; "penn")
[ɟ] kensonenn staon dre serriñ mouezhiet, d.s. iwerzh. Gaeilge ([ˈgeːlʲɟə]; "gouezeleg"); mak. раѓање ([raɟaɲɛ]; "ganedigezh")
[k] kensonenn drekstaon dre serriñ divouezh, d.s. bzh. kig
[g] kensonenn drekstaon dre serriñ mouezhiet, d.s. bzh. gra!
[q] kensonenn huged dre serriñ divouezh, d.s. ar. القرآن ([ʔælqʊr'ʔæːn]; "Koran"); kabileg aqcic ([aqʃiʃ]; "paotr")
[ɢ] kensonenn huged dre serriñ mouezhiet, d.s. inuk. ᐃ"ᐃᑉᕆᐅᖅᑐᖅ / ihipɢiuqtuq ("ergerzhout"); pers. غذا ([ɢæˈzɒ]; "boued")
[ʡ] kensonenn ankoue, d.s. dah. [ndoːʡo] ("leurenn")
[ʔ] kensonenn troc'h-avel dre serriñ, d.s. haw. ‘ele‘ele ([ˡʔɛ.lɛˡʔɛ.lɛ]; "du"); viet. bà ([ʔɓɐ̤ː˧˩]; "itron")