Såizburg

Aus Wikipedia

Der Àrtikl is im Dialekt „Ståd-Såizburgarisch“ gschriem worn.

Såizburg
Wåppm	Låndkårtn
Basisdàtn
Bundeslånd:	Såizburg
Politischa Bezirk:	Statutarståd
Grichtsbezirk:	Såizburg
Autokennzeichn:	S
Flächn:	65,678 km²
Leid:	150.269 (Stånd: 2006)
Leid in da Agglomarazion:	210.000 (Stånd: 2006)
Leid pro Quadràtkilometa:	2288
Hechn:	424 Meta üwa da Àdria
Postleitzåi:	5020
Vorwåi:	0662
Gemeindekennziffa:	50 101
Geogràfische Låg:	Koordinaten: 47° 48' N, 13° 02' O 47° 48' N, 13° 02' O
Adress vom Magistràt:	Mirabellplatz 4 5020 Salzburg
Intanetseitn:	www.stadt-salzburg.at
E-Mail-Adress:	post@stadt-salzburg.at
Politik
Burgamàsta:	Schaden Heinz (SPÖ)
Partein in da Regierung:	SPÖ (3 Leid), ÖVP (1), Bürgalistn (1)
Gemeinderåd (40 Leid, létzte Wåi 2004):	SPÖ 19 Leid, ÖVP 9, Bürgalistn 6, FPÖ 2, parteilos 4

Såizburg (hochdeitsch: Salzburg) is de Hauptståd vo dem östareichischn Bundeslånd, wås à Såizburg hàßt. Gemeinsåm mid'n Bezirk Såizburg-Umgéwung is's da Flåchgau, da nördlichste vo de fünf Gaue vom Lånd Såizburg. In da Ståd Såizburg wohnan ungefähr 150.000 Leid (Stånd vo 2006); damid is s'de viertgresste Ståd vo Östareich (nåch Wean, Gràz und Linz). In da gånzn Stådregion (Agglomarazion) sand's zirka 210.000 Leid.

Såizburg håd a Einzugsgebiet, wås üwa de Grenzn vom Bundeslånd auße geht. Da Südostn vo Bayan, da Südwestn vo Owaöstareich und da Nordwestn vo da Owasteiamårk ghern då à dazua. Såizburg is a Uniståd (drei Unis) und des Zentrum (Owazentrum, sågn de Raumplàna) vo da Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draûstâ.

Vüi Leid sågn "Mozartståd" zu Såizburg, wei dort da Mozart Wolfgang Amadeus af d'Wöid kumma is und mehr åis wia d'Höiftn vo sein Lém då vabråcht håd. Såizburg is à d'öidaste Ståd im heiding Östareich; seid Ãfång vom 12. Jåhrhundat håds an Stådrichta gém. D'Såizburga Åidståd mid ihra berühmtn barockn Archidektur, de wås an italienische Stéd erinnad, is àne vo de am béstn erhåitanen Åidstéd im deitschpråching Raum und seid 1997 Wöidkuiturerbe. Intanazionàl bekånnt is's à åis Schaublåtz vo dem Musical und Füim Sound of Music, wéng de Såizburga Féstspüle und wéng da Låg am Rånd vo de Åipm.

Inhaltsverzeichnis 1 Geografie 1.1 Stådteile und Nåchbagemeindn 1.2 Eîgmeindungen im 20. Jåhrhundat 1.3 Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draûstâ 2 Leid 3 Gschicht 4 Politik 4.1 Listn vo de Burgamàsta nåch'n Griag 5 Wåppm 6 Såchn, de wås ma si ãschaû soit 7 Kuitureîrichtungen 8 Glaum 9 Freizeid 9.1 Sport 9.2 Låndschåfts- und Naturschutz 9.3 Såizburga Schmankal 9.4 Nåchtlém 9.5 Voiksféstln 10 Infraschtruktur 10.1 Vakehr 10.2 Energievasorgung 10.3 Wåssavasorgung 10.4 Grånknhaisa 11 Büidung und Forschung 12 Wirtschåft 12.1 De gresstn Firmen in Såizburg 12.2 De gresstn Bankn in Såizburg 12.3 Årwatsplätz 13 Médien 14 Partnastéd 15 Berühmte Leid vo Såizburg 15.1 Ehrnbürga 16 Biacha 17 Weblinks 18 Quöin

[dro werkln] Geografie

Såizburg liegt am Nordrånd vo de Åipm, ungefähr 150 Kilometa östlich vo Minga und 300 Kilometa westlich vo Wean. D'Ståd is im Såizburga Beckn, ungefähr 25 Kilometa nördlich vom Tennangebirg, auf ålle zwà Seitn vo da Såizåch. De Såizåch und de Stådberng midn Wåid drauf måchn vüi vo dem aus, wia Såizburg ausschaud; Såizburg is nämli ane vo de greâstn Großstéd in Europa. De Stådberng sand da Kapuzinaberg, da Mönksberg, da Féstungsberg und da Rainberg. Af'm Féstungsberg is de Féstung drauf, dés is de gresste mittlåitaliche Burg vo Europa, de wås nu åis a gånza dahåitn is. Außadem gibt's im Stådgebied nu in Morzga Hügü, in Höibrunna Berg und in Gråfnhügü in Liefaring.

Im Südwestn vo da Ståd, wo's nåch Berchtsgån umme geht, is da Untasberg (1.853 Meta hoch), üwa den se de Såizburga à vüi Sågn vazöhn. Im Ostn an da Stådgrenz is da Gaisberg (1.288 Meta), und weida im Ostn sand's netta a bår Kilometa bis ins Såizkåmmaguad. Nåch Nordn is es Såizburga Beckn offn, då sand dånn de Såizåchauen und de glàn Hügün vom Flåchgau. Da nächste vo de Hügün bei da Ståd is da Plainberg, då is de Wåifåhrtskirchn Maria Plain om drauf, und vo dort oman siacht ma guad af d'Ståd åwe. Direkt im Nordwestn vo da Ståd is de Sålåch, de wås à de Grenz is zur Nåchbaståd Freilassing, und de ghert scho zu Bayan, genaua gsågt zum Låndkreis Berchtsgåna Lånd.

[dro werkln] Stådteile und Nåchbagemeindn

Såizburg håd heid so zirka 40 Stådteile und Siedlungen, åwa so genau wàß dés kàna, wei de üwaschnein si à öftas amåi. Géngüwa vo da Åidståd sand de Neiståd (de nennt ma à månkmåi "Andräviertl") und da Aißare Stâ, südlich is's Nonntåi, nördlich Müin. Im Nordn vo da Ståd sand Léhn, Liefaring, Rott, d'Såizåchseesiedlung, d'Elisabethvorståd (friara håd ma "Froschheim" gsågt), Itzling, Schåimoos, d'Schlåchthofsiedlung, Sàm, Kàsan, Långwied und Ésch-Mayawies. Im Ostn sand Gnigü, Neihausaföid, Parsch, Woifsgårtnföid, Aing, Åbfåita und Glàs. Im Südn gibt's Herrnau, d'Josefiau, d'Åipmsiedlung, Morzg, Glâgmoa-Thumégg, Gneis, d'Eichethofsiedlung, d'Birknsiedlung und Leopoidskron-Moos. Und im Westn sand Riednburg, Burgfried, Aigühof, Maxglàn, Glànhofn, d'Kendlasiedlung und Daxhåm.

Offiziell gibts in Såizburg nur de Eîdeilung in Katastràlgmeindn, und davo håd Såizburg 14: Såizburg, Maxglàn, Morzg, Gnigü, Itzling, Aing, Liefering und Leopoidskron (åis a Gånza); Gaisberg, Heiberg, Bergheim, Håiwång, Sieznheim und Wåis (zan Deu). Dé létztan san nämli nur zan Deu eîgmeindet worn, und déswéng gibt's à in de Nåchbagmeindn so Katastràlgmeindn, de wås a so hàßn.

De Nåchbagemeindn vo Såizburg sand außa Freilassing nu Bergheim, Håiwång, Koppü, Öisbethn, Anif, Grödig und Wåis-Sieznheim.

[dro werkln] Eîgmeindungen im 20. Jåhrhundat

Am 7. Juni 1935 håd da Såizburga Låndtåg s'Gsétz üwa d'Erweitarung vom Gebied vo da Låndeshauptståd bschlossn. In Kråft dre'n is dés scho am 1. Juli vom gleichn Jåhr. Damid san de Gmeindn Maxglàn und Gnigü-Itzling fåst åis a Gånza und Deile vo Aing, Morzg, Sieznheim, Leopoidskron, Bergheim und Håiwång zur Ståd dazuakumma. D'Ãgstöidn und de Grundstückün vo de Gemeindn Maxglàn und Gnigü-Itzling håd d'Ståd üwanumma, åwa à eanare Schuidn, und dés wår fir de zwà årmen Årwatagemeindn à de âzige Möglichkeid, dass s'néd finanziell zsåmmbrochn san. Durch de Eîgmeindungen is dåmåis d'Eîwohnazåi vo Såizburg vo 40.232 af 63.275 Leid gstieng und d'Flächn vo 8,79 af 24,9 Quadràtkilometa.

A zweite Phase vo Eîgmeindungen wår dånn am 1. Jänna 1939. Då san Aing, Liefaring, Leopoidskron und Morzg åis a Gånza und Deile vo Anif (nämli Höibrunn), Bergheim, Håiwång und Wåis zum Stådgebied dazuakumma. In da Ståd håm dadurch 77.170 Leid gwohnd. Im Jåhr 1950 håds an Dausch gém, då is des Gebied vom Schlåchthof, wås vorher zu Bergheim gherd håd, zur Ståd kumma und dafir da Plainberg, der wås åwa vüi gressa is, zruck zu Bergheim. Seitdem håd si nix mehr g'ändat und s'Stådgebied is 65,67 Quadràtkilometa groß.

Ålle zwà Eîgmeindungen håm åiso unta autoritäre Regime stådgfundn. Trotzdem wårn s'guad begründet - nåch 1945 håd kàna an Eîspruch dagéng eîglégt. Erscht im Jåhr 1990 håd si d'Gemeinde Anif beschwerd, dass da Schlosspark vo Höibrunn zur Ståd kumma is. Åwa nåchdem der eh scho seid 1920 im Eingdum vo da Ståd wår und sunst da Komplex vo Höibrunn gemeindemäßig deud worn war, is de Zruckfordarung ågléhnt worn.

Dé Gemeindn Wåis-Sieznheim und Bergheim im "Spéckgirtl" vo Såizburg ghern zwar infraschtrukturmäßi scho lång zum Stådgebied, und de Raumordna fordern à, daß s'eîgmeindt wern, dés håd åwa nu kàna politisch durchsétzn kinna bis jétz. Dadurch gibt's im Bållungsraum åiwei gressane Probleme: Af da àn Seitn gibt's åiwei wenicha freie Baugrundstickün und af da åndan Seitn gengan imma mehr Gewerbebetriewe in d'Umlåndgemeindn (oda nu weida wég), wei Grundstickü zan Ausbaun in da Ståd z'deia worn san. Dadurch nimmt d'Ståd wenicha Steian eî, und s'Ungleichgwicht zwischn de Finanzprobleme vo da Ståd und de reichn Spéckgirtlgmeindn im Umlånd wird åiwei ärga. Außa Wåis und Bergheim betrifft dés à nu Ànif, Öisbethn, Håiwång, Eugndorf, Grödig und Deile vo Koppü.

[dro werkln] Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draûstâ

Såizburg is direkt an da boarischn Grenz, und desweng hängt's zwecks Vakehr und Wirdschåft eng mid'n boarischn Grenzgebiet zsåmm, bsondas mid de Låndgreise Berchtsgåna Lånd und Draûstâ. Zum Beispüi gehd de schnöiste Stråßnvabindung vo da Ståd Såizburg in Pinzgau üwa Båd Reichnhåi (dé Stréckn nennd ma à s'Glàne Deitsche Éck). Wirdschåftli hängan bsondas de Stéd Freilassing und Båd Reichnhåi mid Såizburg zsåmm. Desweng gibt's seid 1995 de Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draûstâ. In dem Gebiet wohnan zsåmm zirka 700.000 Leid.

[dro werkln] Leid

Leid im heitign Stådgebiet
Jåhr Leid 1869 27.858 1880 33.241 1890 38.081 1900 48.945 1910 56.423 1923 60.026 1934 69.447	Jåhr Leid 1939 77.170 1951 102.927 1961 108.114 1971 129.919 1981 139.426 1991 143.978 2001 142.662

Wéng de Eîgmeindungen in de Dreißgajåhr is dåmåis de Bevöikarung vo Såizburg vo 40.000 Leid auf 77.000 auffigånga. An ziemichn Boom håd's dånn glei nåchm Zweitn Wöidgriag gem, då håmd de Amerikàna gånze Siedlungen fir de GIs aus'm Bon gståmpft, zum Beispüi de General-Keyes-Siedlung. Außadem håd's an großn Ãsturm vo Flüchtlinge gém, vor åim vo Voiksdeitsche. Dé håmd zerscht in Barackn gwohnd, sand åwa in de neichn Siedlungen umzong, nåchdem de Amerikàna wégga wårn. Seid ungefähr 1950 is Såizburg a Großståd, wei's üwa 100.000 Leid håd. Firs Jåhr 2007 liegt de Zåi vo de Eîwohna bei 150.269 Leid (mid Hauptwohnsitz).

Da Fraunånteu in Såizburg liegt bei 53 Prozent, da Ånteu vo de Auslända is bei 21 Prozent und damid da hechste vo ålle östareichischn Låndeshauptstéd. Vo da Åitasstruktur her san 13 Prozent vo de Såizburga unta 15 Jåhr åid, 63 Prozent san zwischen 15 und 60 Jåhr, und 24 Prozent san 60 Jåhr åid oda öida. Zu de 150.000 Leid mid Hauptwohnsitz kumman in Såizburg nu 17.000 Leid mid Némwohnsitz dazua.^[1]

[dro werkln] Gschicht

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Gschicht vo da Ståd Såizburg

Seid da friaran Jungstâzeid (umma 4500 vor Gristus) gibts in Såizburg scho Siedlungen. De Röma håmd im Jåhr 15 vor Gristus des Gånze zu ana Ståd gmåcht. Iuvavum håm s'as gnennt. Nåchdem de Doanagrenz vom Römischn Reich zsåmmbrochn wår, is d'Ståd ziemli zgrundgånga. Nåch da Vöikawåndarung håd Såizburg lång zu de Bajuwarn und damit dånn à zu Bayan gherd. Im Jåhr 699 is Såizburg Bischofssitz worn und wår am Ãfång firs gånze boarische Herzogdum zuaständig. Im Jåhr 755 håm d'Leid zum erschtn Måi in Nåmen Såizburg vawendt. Seid'n Jåhr 798 is Såizburg a Erzbistum.

Im Hochmittlåita is Såizburg långsåm unåbhängi worn vo de Bayan. Im Jåhr 1328 is Såizburg a eigena Stååd im Heulign Römischn Reich worn. In de Jåhr 1348 und 1349 sand ungefähr a Drittl vo de Leid in Såizburg an da Pest gstorm. Im Baungriag håd's 1525 an großn Aufstånd vo de Baun und de Bergleid gengan Erzbischof gém. Der Aufstånd håd drei Monad dauad, und de Baun håmd sogår d'Ståd eîgnumma und d'Féstung belågad, åwa es håd eana nix gnutzt.

S'17. Jåhrhundat wår prägt vo drei Erzbischef, unta denan Såizburg af da Hechn vo seina Måcht ãkumma is: im Wolf Dietrich vo Raitenau, im Markus Sittikus Gråf vo Hohnems und im Paris Gråf vo Lodron. Dåmåis is de berühmte Barockarchitektur entståndn, und à d'Såizburga Uni is gründt worn. Im Jåhr 1731 san ålle Protestantn aus da Ståd vadriem worn. Im Jåhr 1756 is da Mozart Wolfgang Amadeus in Såizburg af d'Wöid kumma. Am Ãfång vom 19. Jåhrhundat håm s'as Heulige Römische Reich zuadrahd, und då sand de Erzbischef åis Herrscha vo Såizburg ågsétzt worn. Im Jåhr 1816 is Såizburg zu Östareich kumma. Am 29. Mai 1921 håm si d'Såizburga in ana Voiksåbstimmung mid 99 Prozent fir'n Ånschluss ans Deitsche Reich ausgsprochn^[2]. Dés is åwa dånn néd gmåcht worn.

Im Jåhr 1938 san in Såizburg deitsche Druppn eîmarschierd. Glei am Ãfång vo da Nàzidiktatur in Östareich håm s'af'm Residenzblåtz Biacha vabrennt und vüi Jun und politische Gegna vahåft. In Maxglàn håm s'a Konzentrazionslåga fir Zigeina eîgricht, de wås dånn åis Zwångsårwata in Såizburga Industriebetriewe hackln miaßn håm^[3]. 1944 und 1945 håm d'Amerikàna 15 Måi Såizburg aus da Luft ãgriffn. Nåch'm Zweitn Wöidgriag san a Riesnhaufn Leid ohne Hoamad ("Displaced Persons", DP), Jun und Voiksdeitsche nåch Såizburg und in d'Umgéwung kumma. D'Amerikàna håm mid'n Marshallplàn vüi Hüifsgöida nåch Såizburg bråcht und à mid eanare privàtn Ausgåm midghoifn, dass si d'Ståd wirtschåfdli schnöi erhoid håd.

[dro werkln] Politik

Gemeinderådswåi vom 7. März 2004
ÖVP	17.250	27,4%
SPÖ	27.565	43,78%
FPÖ	6.448	10,24%
BL	9.508	15,1%
LIS	641	1,02%
D92	530	0,84%
KPÖ	1.019	1,62%

Burgamàsta vo da Ståd Såizburg is seid'n Jåhr 1999 da Schaden Heinz vo da SPÖ. Seine Stöivadreta san da Preuner Harry vo da ÖVP und da Huber Josef vo da SPÖ. De åndan zwà Stådträte in da Stådtregierung san nu da Panosch Martin vo da SPÖ und da Padutsch Johann vo da Bürgalistn.

Bis in de zweite Höiftn vom 20. Jåhrhundat wår d'Ståd eha konsavativ prägt. Erscht im Jåhr 1914 is da erschte Soziàldemokràt in Gemeinderåd kumma, da Preußler Robert wår des. Nåchm Zweitn Wöidgriag håm de Amerikàna in Hildmann Richard åis provisorischn Burgamàsta wieda eîgsétzt, der wås scho vo 1935 bis zum Ånschluss 1938, untam Schuschnigg-Regime, Burgamàsta gwén is. Åwa seitdem dominierd in da Ståd Såizburg meistns d'SPÖ. Seid 1999 gibt's à in Såizburg de Direktwåi vom Burgamàsta.

À de Grünbewegung is in Såizburg vagleichsweis imma sehr stårk. Am End vo de Siebzigajåhr håd si a Bürgalistn géng d'Vabauung vom Grünlånd im Südn vo da Ståd eîgsétzt, und de san dånn min Voggenhuber Johannes an da Spitzn glei af Ånhieb in d'Stådregierung einikumma. Dés wår de erschte politische grüne Gruppierung in Östareich. Bis heid nennan si de Grünen in da Ståd Såizburg "Bürgalistn" und san in da Stådregierung.

[dro werkln] Listn vo de Burgamàsta nåch'n Griag

• 1945–1946: Hildmann Richard (ÖVP)
• 1946–1951: Neumayr Anton (SPÖ)
• 1952–1957: Pacher Stanislaus (SPÖ)
• 1957–1970: Bäck Alfred (SPÖ)
• 1970–1980: Salfenauer Heinrich (SPÖ)
• 1980–1990: Reschen Josef (SPÖ)
• 1990–1992: Lettner Harald (SPÖ)
• 1992–1999: Dechant Josef (ÖVP)
• Seid 1999: Schaden Heinz (SPÖ)

[dro werkln] Wåppm

S'Wåppm vo da Ståd Såizburg is im rodn Föid a gezinnte Stådmaua, wo in da Mittn a Stådtor mid offane Torflügü und an auffizongan Fåigitta is, und drüwa a glàna Turm mid zwà Fensta. De Seitndeile vo da Maua håm a jéda a Schiaßschårtn. Hinta da Maua sand drei Tirm mid mehrane Stég, de wås ålle drei mid an goidanen Spitzdåch déckt san. Da mittlare Turm is åchteckig und a weng hecha åis wia de åndan, und ma siachd drei Wänd davo. A jéde vo de drei Wänd herd om mid an Güwü af, drunta is a Güwüfensta, drunta a âfåchs Fensta und im untan Stog zwà Fensta. De zwà Tirm af da Seitn san rund; im owan Stog håm s'a jéda â Fensta, im untan zwà. D'Mauan san süwa oda weiß.

Ném an Wåppm håd d'Ståd Såizburg à nu a Fahne in de Stådfårm - dés sand Rod und Weiß.

[dro werkln] Såchn, de wås ma si ãschaû soit

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Sengswürdigkeitn vo da Ståd Såizburg

Såizburg is a sehr beliebts Züi fir Touristn vo da gånzn Wöid. An Spitzndåge håidn si in da Ståd weid mehr Touristn af åis wia Heimische. D'UNESCO, dés is d'Organisazion fir Büidung, Wissnschåft und Kuitur vo de Vaeintn Nazionan, håd am 5. Dezemba 1996 de gånze Såizburga Åidståd (inklusive Linza Gåssn, Bergstråßn, Neiståd, im Aißan Stâ, im innan Nonndåi, im innan Müin, im Mönksberg und im Kapuzinaberg) auf d'Listn vom Wöidkuiturerbe afgnumma. D'Åidståd is, vor åim wéng ihra Barockarchitektur mid de vüin Kirchn, åis a gånze âzigårtig. De wichtigstn Architektn wårn da Scamozzi Vincenzo und da Scolari Santino.

A bår vo de wichtigan Sengswürdigkeitn in da Åidståd:

• S'Stift Sånkt Beda vo de Benediktina is as öidaste Klosta vom deitschspråching Raum, wås's åiwei nu gibt.
• D'Féstung Hohnsåizburg is àne vo de gresstn Burgånlång in Europa insgesåmt und de gresste, de nu voi dahåitn is.
• A Highlight vo jéda Såizburg-Tour is à da Såizburga Dom Sånkt Rupert und Virgil. Da heidige Bau ståmmd aus de Jåhr zwischn 1611 und 1628 und wår de erschte Barockkirchn nördlich vo de Åipm.
• Nu vüi mehr Touristn siagst åwa in da Getreidegåssn. Dés wår scho lång de wichtigste Stråßn vo de Såizburga Kaufleid; und außadem is in dera Stråßn's Geburtshaisl vom Mozart Wolfgang Amadeus.
• S'Museum vo da Moderne af'm Mönksberg schaud aus åis wia a weiße Schuachschåchtl aus Marmor, und damid is's a ortnlicha Géngsåtz zur Åidståd drunta.

À außahåib vo da Åidståd gibt's a bår Attrakzionan:

• Gånz im Südn am Stådtrånd vo Såizburg is as Schloss Höibrunn mid de berühmtn Renaissance-Wåssaspüle, an großn Park, an glàn Bergal mid'n Monadsschléssl und an Stâtheata om drauf und im Såizburga Zoo. Vo da Åidståd bis zum Schloss Höibrunn gehd durch a Låndschåftsschutzgebied d'Höibrunna Allee, de öidaste imma nu dahåitane Allee af da Wöid.
• Zum Rokoko-Schloss Leopoidskron direkt am Leopoidskrona Weiha kumman åiwei vüi Touristn hî, wei's àna vo de Hauptschauplätz in dem Füim Sound of Music wår, der wås Såizburg in da gånzn Wöid nu amåi mindestns so berühmt gmåchd håd åis wia da Mozart.
• In Hangar 7 am Flughåfn mid seina ånspruchsvoin modernan Glåsarchidektur håd si da Mateschitz Dietrich, da Chef vo Red Bull, åis sei persönliche Schåtzkåmma mid an Haufn åide und neiche Flugzeig hîstöin låssn.

[dro werkln] Kuitureîrichtungen

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Kuitureîrichtungen in da Ståd Såizburg

D'wichtigste Kunstvaånståitung in Såizburga san de Féstspüle mid Konzerte, Opern und Theata, de wås jéds Jåhr im Juli und August vüi intanazionàle Gäst ãziang. Gründt worn san s'im Jåhr 1920 vom Reinhardt Max und vom Hugo vo Hofmannsthal. Dazua gibt's seid 1967 åis Ergänzung de Ostaféstspüle; dé håd da Herbert vo Karajan gründt. Då wird jéds Jåhr a neiche Oper vorgstöid, und a bår Konzerte gibts à. Spüin dan d'Berlina Philharmonika. Seid 1973 gibt's à nu Pfingstféstspüle. De gånzn Féstspüle findn zum Großdeu in drei Haisa in da Åidståd stått, de wås ma à in Féstspüibezirk nennd. Architekt wår da Holzmeister Clemens, der wås åide barocke Bautn midvawendt håd. Und zwar san des:

• S'Große Féstspüihaus
• D'Föisnreitschui
• S'Haus fir'n Mozart (friara Glàns Féstspüihaus)

Säle fir Theata und Konzerte gibt's in da Ståd ungefähr a Dutznd. In da Touristnsaison (åiso fåst imma) gibt's jén Dåg klassische Konzerte, wo meistns Werke vom Mozart Wolfgang Amadeus gspüid wern. Åwa à Vaånståitungsorte fir moderne Musi gibt's a bår.

Ins Museum kã ma à ausgiewig geh. Dabei gehd d'Palettn vo da Naturwissenschaft üwa d'Voikskuitur und d'åide Gschicht vo Såizburg bis hî zur modernen Kunst, zum Beispüi im Museum vo da Moderne am Mönksberg om.

Künstlarisch ånspruchsvollare Füim und Retrospektivn kåmma si jén Dåg im Füimkuiturzentrum DAS KINO ãschaun. Jén Herbst gibts außadem a intanazionals Bergfüim-Festival. Außadem gibts in da Ståd Såizburg nu drei normàle Kinos, wo de Hollywood-Såchn rennan.

[dro werkln] Glaum

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Glaum in da Ståd Såizburg

Såizburg is prägt vo da katholischn Kirchn åis wia kâ åndane östareichische Låndeshaupståd néd. Dés is déswéng a so, wei's in Såizburg bis am Ãfång vom 19. Jåhrhundat, åiso bis zum End vom Såizburga Fürsterzbistum, kâ Trennung gém håd zwischn da Kirchn und im Stååd, wei jå d'Erzbischef gleichzeiti geistlichs Owahaupt und Ståådsowahaupt gwén san. Erscht in da zweitn Höiftn vom 20. Jåhrhundat, vor åim durch Griag, durch Vadreiwung und Eîwåndarung, is's dånn dazua kumma, daß's heidzdåg mehr vaschiedene Glaumsrichtunga gibt in Såizburg.

De Katholikn san mid 56 Prozent vo de Stådbewohna åiwei nu de gressane Glaumsgruppn in Såizburg. Zur evangelischn Kirchn ghern ungefähr siem Prozent vo de Stådinga. Fünf Prozent vo de Leid san orthodoxe Gristn. Siem Prozent sand Muslime, da Islàm is damid de gresste Glaumsgemeinschåft außahåib vom Gristndum. 17 Prozent vo de Såizburga håm går kâ Religion, bei siem Prozent wàß ma néd, wås de fir Glaumsbekenntnis håm.

[dro werkln] Freizeid

[dro werkln] Sport

Da öidaste reine Sportklub im Såizburga Lånd is da Såizburga AK 1914 in Nonntåi. Åwa es gibt nu a bår Turnvareine, de wås nu öida san: in Såizburga Turnvarein (1861), in Maxglàna Turnvarein (1902) und in Amateur-Turn- und Sportvarein (ATSV) Såizburg (1912). In Årwata-Sportklub (ASK) Såizburg gibt's seid 1922 in Maxglàn. Åis Årwatavarein wår a zwischn 1938 und 1945 aufglöst.

In Fuaßbåivarein SV Austria Såizburg gibts seid 1933, er spüit tradizionell in Violett-Weiß und is da Varein mid de meistn Fans in da Ståd, obwoi a gråd erscht in d'zweitlétzte Liga afgstieng is. Dés kummt daher, wei da Varein midsåmt Lizenz im Jåhr 2005 vo Red Bull kauft worn is und Fårm, Wåppn und Nåm vom Varein g'ändat worn san. Da FC Red Bull Såizburg sitzt heid im Vorort Wåis-Sieznheim und spüid in da Bundesliga; in SV Austria Såizburg håm de violettn Fans neich gründt und damid in da létztn Spüiglass neich ãgfånga.

A guada Eishockeyvarein is da EC Red Bull Såizburg (gründt 1977 åis Såizburga EC), der wås 2007 in östareichischen Meistatitl erreicht håd; de Dàmenmånnschåft, de Ravens Såizburg, san scho 2006 Meista worn. Beim American Football håm im Jåhr 1984 de Såizburg Lions in ållaerschtn östareichischen Meistatitl ghoid; heid hàßn s'Såizburg Bulls und spüin in da zweitn Liga.

Große Sportvaånståitungen håd's bis jétz in da Féstspüiståd weng gém. Im Jåhr 2005 wår as erschte Måi da Såizburg-Marathon, der wås à durch d'Åidståd durchgehd. 2006 wår de Stråßn-Ràdlwöidmàstaschåft in Såizburg und in da Umgéwung mid mehr åis wia 330.000 Zuaschaua. Bei da Fuaßbåi-Europamàstaschåft 2008 wern draußn im Kleßheima Stadion (gherd zu Wåis-Sieznheim) drei Gruppmspüle seî.

Fir's Jåhr 2014 häd si Såizburg um d'Olympischn Wintaspüle beworm. Dé Entscheidung am 4. Juli 2007 beim IOC-Kongress in Guatemala City håm d'Såizburga åwa géng Sochi in Russlånd und Pyeongchang in Südkorea (zweita Blåtz) in da erschtn Runde valorn. Såizburg wår à scho Candidate City fir Olympia 2010 und håd då à in da erschtn Runde géng Vancouver in Kanada und géng Pyeongchang (scho amåi zweita Blåtz) valorn.

Seidn Jåhr 1999 is Såizburg da Sitz vo da Intanazionàln Biathlon-Union.

[dro werkln] Låndschåfts- und Naturschutz

In Såizburg gibts åis zsåmm 41 Naturdenkmäla (meistns ståttliche åide Einzlbàm), 39 Gschützte Låndschåftsdeule, åcht Låndschåftsschutzgebiete und â Naturschutzgebiet, nämli s'Hammaraua Moor. Dé åcht Låndschåftsschutzgebiete sand:

• da Plainberg (då gherd åwa netta a gånz a glàna Deu zur Ståd Såizburg),
• da Kapuzinaberg,
• da Mönksberg und da Rainberg,
• Såizburg-Süd,
• s'Leopoidskrona Moos,
• da Leopoidskrona Weiha,
• da Såizåchsee und da Sålåchspitz und
• d'Aigna Au.

A bår vo de wichtigsten Gschütztn Låndschåftsdeule sand:

• d'Höibrunna Allee,
• d'Kopfwein am Åimkanàl (Bàm, de wås's sunst låndesweid nirngs gibt),
• d'Föisnsteppn am Rainberg (a Drocknbiotop am Südhång),
• des Sama Mösl (a Moorrest, der wås si guad dahåidn håd),
• da Anifa Åitabåch (a sehr naturnåha Båchlauf),
• d'Itzlinga Au,
• da Kühberg,
• s'Naturwåidresavàt Rainberg und
• s'Naturwåidresavàt Gaisberg (dés sand åis sehr naturhåhe Wöida).

[dro werkln] Såizburga Schmankal

• Bosna
• Mozartkugün
• Såizburga Nockal

[dro werkln] Nåchtlém

S'Nåchtlém in Såizburg spüid si zum Großdeu in da Åidståd å, genaua gsågt vor åim am Rudoifskäi, rund uman Anton-Neumayr-Blåtz und in de Bars hintam Platzl af da åndan Seitn vo da Såizåch. Gém duads dortn vor åim Irish Pubs und Cocktailbars. Beim Båhnhof gibts seid a bår Jåhr a Urban Entertainment Centre mit Kinos, Diskos und Bars, wås si city center nennd. So wås Ähnlichs gibts à im Airportcenter beim Flughåfn draußn, åwa dés gherd scho zu Wåis-Sieznheim.

[dro werkln] Voiksféstln

Jéds Jåhr amåi im Somma findt am Messegelände draußn a großes Voiksfést stått, d'Såizburga Duit. Außadem is im Somma af de großn Blätz rund um an Dom (Kapitlblåtz, Domblåtz und Residenzblåtz) da Rupertikirtåg und im Winta da Christkindlmårkt, zu dem wås åiwei recht vüi Touristn kumman, vor åim aus Itàlien.

[dro werkln] Infraschtruktur

[dro werkln] Vakehr

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Vakehr in da Ståd Såizburg

Såizburg is a wichtiga Vakehrsknotnpunkt in Östareich. Es håd in zweitwichtigstn Flughåfn vo da Republik und durch d'Ståd gehd à d'Westbåhn, durch dés is da Såizburga Hauptbåhnhof ana vo de wichtigstn in Östareich. Es gibt Direktvabindungen nåch Nordwestn (Minga/Hamburg/Paris), Südwestn (Innschprugg/Zürich), Nordostn (Linz/Wean/Budapest), Südostn (Gràz) und Südn (Villåch/Laibåch/Zagreb/Venedig). An Autobåhnknotn gibts à in Såizburg, und zwår gengan då dé östareichischn Autobåhnen A1 (Westautobåhn, Richtung Wean) und A10 (Dauanautobåhn, Richtung Villåch) genauso weg åis wia de deitsche A8 (Såizburga Autobåhn, Richtung Minga).

Dé Hauptstréckn vo da Eisnbã, de wås vo Såizburg wéggagengan, und nu a bår Némstréckn wern à fir'n Regionàlvakehr hergnumma. S'wichtigste Nåhvakehrsmittl im Såizburga Zentràlraum is heidzdågs d'S-Båhn. In da Ståd söim håd seid'n Jåhr 1940 da Stådbus d'wichtigste Roin, und es gibt ans vo de gresstn O-Bus-Netze vo Europa. Wer unbedingt mi'n Auto in d'Ståd einifåhrn wüi oda muaß, wird dagéng Probleme griang, wei sehr oft Staus san in da Innenståd, und Parkplätze findt ma sowieso meistns kàne.

A bsundas wichtige Roin im Stådtvakehr spüid in Såizburg s'Fåhrra'l. Üwa 20 Prozent vo ålle Wége léng d'Såizburga min Ra'l zruck, damid liengan s'an da Spitzn vo de östareichischen Låndeshauptstéd. Z'Fuaß håd ma in Såizburg in da Innenståd à kà Problem, wei åis recht eng beinånda is; da Großdeu vo da Åidståd und a gleanana Deu vo da Neiståd sand außadem eh Fuaßgängazone.

[dro werkln] Energievasorgung

Fir'n Strom in da Ståd Såizburg is d'Såizburg AG zuaständig, de wås im Jåhr 2000 durch a Fusion vom Låndesenergievasorger SAFE und vo de Såizburga Stådtwerke entståndn is.

[dro werkln] Wåssavasorgung

S'Drinkwåssa griagt d'Ståd à vo da Såizburg AG, hauptsächli aus'm Grundwåssa-Diafbrunnen Glanégg vo da Quöin in Fürstnbrunn und vo de Gersbergquöin. Jéds Jåhr san des ungefähr 12 Müllionan Lita, de wås ind Ståd einipumpt wern. Af'm Mönksberg om und af'm Kapuzinaberg om is jeweus a Hochbehöita mid 25.000 Kubikmeta. Fir d'Entsorgung vom Åbwåssa gibts d'Großklärånlåg in Siggawiesn nördlich vo da Ståd. Dé is fir üwa 600.000 Leid ausglégt und vasorgt außa da Ståd Såizburg à a bår Gemeindn im Umlånd, zum Beispüi Ainring in Baian drüm.

[dro werkln] Grånknhaisa

• D'Uniklinikn Såizburg:
  • S'Låndesgrånknhaus Sånkt-Johanns-Spitåi
  • D'Christian-Doppler-Klinik
• S'Unfåigrånknhaus
• S'Grånknhaus vo de Bårmherzing Briada

[dro werkln] Büidung und Forschung

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Büidungseîrichtungen in da Ståd Såizburg

In Såizburg gibts drei Unis, und des sand d'Uni Såizburg, s'Mozartéum und d'Medizinische Privàtuni. D'Uni Såizburg (Paris-Lodron-Universität Såizburg) is im Jåhr 1622 vom Erzbischof Paris Lodron gründt worn. Heid håds vier Fakuitätn (d'katholisch-theologische, d'rechtswissnschåftliche, d'geistes- und kuiturwissnschåftliche, d'naturwissnschåftliche) mid ungefähr 13.000 Studentn. D'Uni Mozartéum håm s'im Jåhr 1841 åis Musikschui eîgricht. Seid 1998 is s'a Uni. Mâ kã dortn vor åim Konzertfächa studiern, åwa à pädagogische Fächa, Schauspüi, Bühnenbüid und Regie. D'Paracelsus Medizinische Privàtuni gibt's seid'n Jåhr 2003. Studiern kåmma dortn Humànmedizin, Pflégewissnschåftn und Molekulàre Medizin (postgraduate).

D'Fåchhochschui Såizburg gibt's seid'n Jåhr 1995, 2005 håm s'as åwa vom Stådteu Itzling in d'Gemeinde Puch bei Hallein valégt. Dortn gibts Studienrichtungen aus de Bereiche Technik, Wirtschåft, Gståitung, Gsundheid und Soziàles. D'Salzburg Management Business School gibt's seid 2001. Gém duads då nur Masterstudien fir Wirtschåftsstudentn. Außadem gibt's in Såizburg nu a långe Listn vo åndane Büidungseîrichtungen im terziärn Sektor und vo Forschungsstättn.

Hechane Schuin (Sekundarstufn II) gibts in Såizburg insgesåmt 20, davo san 13 åigemein büidend (Gymnasien und Realgymnasien) und siem san berufsbüidend (Håndlsakademien, Hechane Lehrånståitn und so weida). Vo de 20 hechan Schuin san 14 stååtlich und sechsi san katholische Privàtschuin (drei åigemein büidende und drei berufsbüidende).

De wichtigstn Bibliothékn in Såizburg san d'Stådbiacharei und d'Unibibliothék.

[dro werkln] Wirtschåft

Såizburg is néd nur a wichtige Ståd fir'n Fremdnvakehr, fir d'Kuitur, fir'n Sport und åis Uniståd. Durchs Messezentrum wird's à åis Messeståndort åiwei wichtiga.

D'Ståd Såizburg und à da Flåchgau, der wås rundumadum liegt, sand außadem a attraktiva Ståndort fir vüi gressane und gleanane Firmen und so wås wia da wirtschåftliche Motor vom Bundeslånd. S'Wirtschåftswåchsdum vom Såizburga Lånd is des zweitgresste vo Östareich (nåch Wean), und da muaß ma dazuasång, dass si d'Wirtschåftsgråft vom Lånd fåst nur in da Ståd Såizburg und im Spéckgirtl rundumadum konzentrierd, de wås ålle zwà a supane Infraschtruktur håmd. De Betriebe in da Ståd håm zum Beispüi im Jåhr 2005 allàne 60 Prozent vom gånzn Umsåtz im Lånd Såizburg gmåcht, dé im Flåchgau nu dazua 30 Prozent.

[dro werkln] De gresstn Firmen in Såizburg

Es gibt fünf Firmen, de wås eanan Sitz in da Ståd Såizburg håm und im Jåhr 2005 üwa â Mülliarde Euro Umsåtz gmåchd håmd:

1. Porsche Holding GmbH (7,900 Mülliardn)
2. SPAR Österreichische Warenhandels-AG (3,940 Mülliardn)
3. Porsche Austria GmbH & Co (1,492 Mülliardn)
4. Porsche Inter Auto GmbH & Co KG (1,170 Mülliardn)
5. Interspar GmbH (1,130 Mülliardn)

[dro werkln] De gresstn Bankn in Såizburg

1. Raiffeisenverband Salzburg
2. Bausparkasse Wüstenrot AG
3. Salzburger Sparkasse Bank AG
4. Salzburger Landes-Hypothekenbank
5. Volksbank Salzburg

[dro werkln] Årwatsplätz

D'Schtatistik Austria håd im Jåhr 2001 néd nur d'Voikszöhlung gmåchd, sondan à eana Årwatsstéttnzöhlung, und då is außakumma, dasss in da Ståd Såizburg 10.210 Årwatsstéttn gém håd mid åis zsåmm 100.055 Beschäftigte. Dés san um a Viertl mehr Årwatgéwa åis zehn Jåhr vorher und um 12 Prozent mehr Beschäftigte.

Da gresste privàtwirtschåftliche Årwatgéwa vo de Firmen mid Sitz in da Ståd (åwa mid de Årwatnehma grechnt af's gånze Bundeslånd) is d'SPAR Österreichische Warenhandels-AG mid 16.000 Midårwata. Af'm zweitn Blåtz is d'Porsche Holding GmbH mid 14.670 Leid. D'Interspar GmbH håd 6.000 Ãgstöide. Af de nächstn Blätz kumman d'Porsche Inter Auto GmbH & Co KG mid 3.780, d'Salzburg AG mid 2.070, da Raiffeisenverband Salzburg mid 1.618 und d'Quehenberger Logistik AG & Co KG mid 1.615 Midårwata. (Stånd vo 2005)

[dro werkln] Médien

S'ORF-Låndesstudio vo Såizburg is im Stådteu Nonntåi, dort wird Radio Salzburg produzierd und außadem nu de tägliche Fernseh-Informazionssendung Salzburg heute af ORF 2 und vaschiedene åndane Fernseh- und Radiosendungen fir de Programme vom ORF. Außadem kummt vo dort s'Intanet-Nåchrichtnportàl salzburg.orf.at. A Privàtfernsehn gibt's à in Såizburg, nämli des regionàle Salzburg TV (seid 1995 im Kàwü, heid à üwad Hausantenn). Privàtradios gibt's d'Antenne Salzburg, d'Welle 1 und's Radio Arabella. Außadem gibts nu a freies, néd kommerzielles Radio, nämli d'Radiofabrik.

Bei de Dågeszeidungen liefan si åiwei d'Salzburger Nachrichten (SN) und de Såizburga Bundeslånd-Ausgåb vo da Gronenzeidung (Salzburg Krone) an Wéttlauf uman erschtn Blåtz. Weid dahinta liegd nu de Salzburger Volkszeitung (SVZ), de wås friara a Parteizeidung vo da ÖVP wår. Bei de Wochnzeidungen gibt's drei, de wås ålle gratis san, nämli s'Salzburger Fenster (fir's gånze Bundeslånd) und, speziell fir d'Ståd, de Stadt Nachrichten (gherd, so wia's Fenster à, de SN) und's Stadt Blatt (Lokalausgåb vo de Bezirksbladln). Jén Monad kummt außadém (fir's gånze Bundeslånd) des Nåchrichtnmagazin ECHO außa.

[dro werkln] Partnastéd

• Reims, seid 1964
• Atlanta, seid 1967
• Verona, seid 1973
• León, seid 1984
• Singida, seid 1984
• Busseto, seid 1988
• Vilnius, seid 1989
• Drésdn, seid 1991
• Kawasaki, seid 1992
• Meràn, seid 2000
• Bild:Flag of China.svg Shanghai, seid 2004
• Bern, seid 2006

[dro werkln] Berühmte Leid vo Såizburg

• Bacher Gerd, Journalist
• Berger Nik, Beachvolleybåi-Spüla
• Doppler Christian, Mathematika und Physika
• Ferrero-Waldner Benita, Politikarin
• Gauß Karl-Markus, Publizist
• Glomser Gerrit, Ràdlfåhra
• Holzbauer Wilhelm, Architekt
• Ibertsberger Andi, Fuaßbåi-Nazionalspüla
• Herbert vo Karajan, Dirigent
• Krassnitzer Harald, Schauspüla
• Kuljić Sanel, Fuaßbåi-Nazionalspüla
• Mainoni Eduard, Politika
• Makart Hans, Måla und Dekorazionskünstla
• Mohr Joseph, Pfårra und Dichta
• Mozart Wolfgang Amadeus, Komponist
• Otto I., Kini vo Griechnlånd
• Ratzenberger Roland, Formü-1-Fåhra
• Thorak Josef, Nàzi-Büidhaua
• Trakl Georg, Dichta und Autor
• Voggenhuber Hannes, Politika

[dro werkln] Ehrnbürga

D'Ernennung zum Ehrnbürga is d'hechste Auszeichnung, de wås d'Ståd Såizburg vagém kã. A Ehrnbürga griagt ålle Rechte, de wås a normàla Bürga vo da Ståd håd, åwa néd de Pflichtn. Da erschte, der wås Ehrnbürga worn is, wår da Sattler Johann Michael, a Låndschåftsmåla, am 6. Mai 1829. Fåst hundad Jåhr håd's dauad, bis zum Jåhr 1920, daß's zum erschtn Måi à a Ehrnbürgarin vo Såizburg gém håd, nämli d'Lehmann Lilli, a Kåmmasängarin. Bis jétz is d'Ehrnbürgaschåft 88 Måi vagém worn; d'Lehmann Lilli is nu imma d'ànzige Frau, de wås s'griagt håd.

[dro werkln] Biacha

• Dopsch Heinz: Kleine Geschichte Salzburgs – Stadt und Land, Pustet 2001.
• Dopsch Heinz, Hoffmann Robert: Geschichte der Stadt Salzburg, Pustet Salzburg 1996.
• Floimair Roland, Kaindl Kurt: Hundert Jahre Film, 1895-1995: Salzburger Film- und Fotopioniere, Amt der Salzburger Landesregierung, vertreten durch das Landespressebüro, Salzburg 1994.
• Hoffmann Robert: Mythos Salzburg. Bilder einer Stadt, Salzburg, Pustet München 2002.
• Koller Fritz, Rumschöttel Hermann: Bayern und Salzburg im 19. und 20. Jahrhundert, vom Salzachkreis zur EUregio, Samson 2006. ISBN 3-921635-98-5
• Rosendorfer Herbert: Salzburg für Anfänger, nymphenburger 2003.
• Strasser Christian: The Sound of Klein-Hollywood: Filmproduktion in Salzburg, Salzburg im Film: mit einem Filmlexikon. Österreichischer Kunst- und Kulturverlag Wien 1993. ISBN 3854370474

[dro werkln] Weblinks

• Offizielle Homepage vo da Ståd Såizburg
• Offizielle Fremdnvakehrs-Homepage vo da Ståd Såizburg
• Blåttform vo da Region Såizburg
• Såizburga Voikskuitur: ålle Såizburga Brauchdumsvaånståitungen

[dro werkln] Quöin