Sąd
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Sąd we współczesnych demokratycznych systemach prawnych to niezawisły organ państwowy powołany do stosowania prawa w zakresie rozstrzygania sporów między podmiotami pozostającymi w sporze, a także decydowania o przysługujących uprawnieniach oraz dokonywania innych czynności określonych w ustawach lub umowach międzynarodowych.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Historia sądów i sądownictwa łączy się bezpośrednio z historią ludzkości, gdyż ludzie od niepamiętnych czasów popadali w konflikty ze sobą i próbowali je na różne sposoby rozwiązywać. Najprostszym sposobem rozwiązywania konfliktów były rozwiązania siłowe, jak wojny czy zabójstwa niewygodnych członków społeczności. Z czasem, w miarę rozwoju myśli ludzkiej tego typu rozwiązania zostały zepchnięte na bok, a w ich miejsce pojawiły się próby rozwiązywania konfliktów na drodze pokojowej. Zrazu takie spory rozwiązywały osoby posiadające szczególne cechy (przede wszystkim doświadczenie życiowe), jednak z biegiem czasu funkcje te przejęły wyspecjalizowane organy państwowe.
[edytuj] Wspólnoty plemienne
W zależności od tradycji rodowych oraz rodzaju plemienia władzę sprawował wódz (dux / rex) albo rada starszych. Osoby te posiadały pełnię władzy i jednym z atrybutów tej władzy była właśnie władza sądownicza.
[edytuj] Grecja
[edytuj] Sparta
W Sparcie władzę sądowniczą sprawował król. Z czasem, ograniczając królom spartańskim władzę (w czasach świetności Sparty było zawsze równocześnie dwóch królów, ale pełnili oni jedynie funkcje religijno-kapłańskie) ich funkcje sądownicze przejęła geruzja i eforowie. Sprawy cywilne (w dzisiejszym rozumieniu) rozpatrywali eforowie, a sprawy karne geruzja i eforowie łącznie.
[edytuj] Ateny
W początkowym okresie Ateny, podobnie jak Sparta były monarchią. W okresie tym władzę sądowniczą sprawował król. Z czasem arystokracja przejęła władzę sądowniczą od króla na rzecz, znajdujących się w jej rękach najwyższych urzędników – archontów. Powstał Areopag, organ, który składał się z byłych archontów i orzekał w sprawach o najcięższe zbrodnie np. umyślne zabójstwo. Sąd Efetów w składzie 51 sędziów orzekał w sprawach zabójstw. Zgromadzenie Ludowe, było właściwe w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu. Sąd jedenastu ( hendeka ), właściwy d/s rozbójników, nocnych złodziei, świętokradców itp. Sąd Czterdziestu ( tetrakonta ) właściwy w sprawach drobnych oraz Sąd Heliastów, wprowadzony przez Solona o powszechnym charakterze, złożony z 6000 członków losowanych spośród obywateli ateńskich o dobrej opinii, którzy ukończyli 30 lat.
[edytuj] Rzym
W starożytnym Rzymie rozróżnić należy trzy okresy: monarchii, republiki i cesarstwa.
W okresie monarchii władzę sądowniczą sprawowali królowie.
W okresie republiki władzę sądowniczą (iurisdictio) sprawował konsul. Z racji tego, że konsulowie w Rzymie kierowali całym państwem w roku 367 p.n.e., by odciążyć urząd konsularny powołano urząd pretora. Pretorzy czuwali nad prawidłowym przebiegiem procesu sądowego i udzielali ochrony pozaprocesowej (np. udzielali opiekunów osobom ułomnym). Same rozstrzygnięcia zapadały przed sędziami (iudex / arbiter), którymi były osoby wybierane przez strony. W drobnych sprawach podczas targowisk spory rozstrzygali edyle kurulni.
W okresie cesarstwa następowało systematyczne odbieranie władzy sądowniczej pretorom na rzecz innych urzędników podporządkowanych hierarchicznie cesarzowi. Magistratury reprezentowały bowiem autorytet cesarza i mogły egzekwować werdykt przymusem państwowym. Dodatkowo każda sprawa mogła trafić do urzędnika wyższego stopniem drogą apelacji, a nawet do cesarza.
Nie można przecenić roli procesu rzymskiego w kształtowaniu prawa w Europie. Sądy, jakie znamy, pochodzą w prostej linii od organizacji sądownictwa w starożytnym Rzymie. Podstawą naszego postępowania sądowego jest bowiem proces rzymski, a wygląd sal rozpraw polskich sądów przejęty jest wprost od rzymskich pretorów urzędujących na forum.
[edytuj] Średniowiecze
Z racji tego, że najczęstszą formą rządów w średniowieczu była monarchia, władza sądownicza skupiała się właśnie w rękach monarchy. Władcy czasem przekazywali część swoich kompetencji sądowniczych urzędnikom (np. w Polsce takimi urzędnikami byli kasztelanowie).
Cechą charakterystyczną średniowiecza było to, iż odrębne stany miały odrębne sądownictwo.
W miarę wzrostu ilości spraw następowało dalsze przekazywanie kompetencji na rzecz "typowych" organów sądowniczych – sądów. W Polsce były to przede wszystkim: sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Nadal jednak najwyższym sędzią pozostał król.
[edytuj] Czasy nowożytne
W czasach nowożytnych następowało stopniowe ograniczanie roli monarchów w sprawowaniu władzy sądowniczej na rzecz organów samodzielnych, niepodlegających władzy monarszej. W Polsce takim organem był Trybunał Koronny, a w Anglii np. Izba Lordów (dla określonych rodzajów spraw).
W zasadniczej części sądownictwo ukształtowane w czasach nowożytnych (przede wszystkim w XVIII w.) nie ulegało już zmianom. Zlikwidowano oczywiście sądy stanowe, ale pozostawiono w zasadzie rozdział władzy sądowniczej od innych rodzajów władz (trójpodział władzy). W miarę rozwoju świadomości obywatelskiej powstawały jednak sądy chroniące jednostki przed nadużyciami władzy (sądownictwo administracyjne) czy też sądy konstytucyjne (sądownictwo konstytucyjne).
[edytuj] Sala sądowa
Sala sądowa w polskich sądach (a także w innych państwach na kontynencie) pochodzi wprost od forum rzymskiego. Na forum tym bowiem, przy specjalnym stole i na specjalnym krześle (krzesło kurulne) urzędował pretor ubrany w togę.
Nawiązując do tego wzoru stół sędziowski dużych rozmiarów znajduje się na podwyższeniu, a za nim znajdują się krzesła sędziowskie. Nad stołem sędziowskim wisi godło państwowe, które ma reprezentować majestat Rzeczypospolitej. Patrząc od godła, z lewej strony stołu sędziowskiego swoje miejsce ma protokolant. Natomiast patrząc w głąb sali, po prawej stronie sędziów znajduje się ława tego, który żąda ochrony prawnej lub o coś wnosi (oskarżyciel, którym nie zawsze musi być prokurator, a także powód czy wnioskodawca), po lewej zaś ława tych, przeciwko którym ma zostać ochrona przydzielona – "broniących się" (oskarżonych czy pozwanych). Ta ostatnia zwana jest potocznie ławą oskarżonych. Przed stołem sędziowskim, między ławami stron, znajduje się pulpit, przed którym zeznają świadkowie. W sali sądowej znajdują się także miejsca dla publiczności.
[edytuj] Przykłady organizacji sądów
Kontynentalny system prawny (zwany również europejskim, systemem prawa stanowionego lub systemem prawa cywilnego) ukształtował się na bazie tradycji i kultury Cesarstwa Rzymskiego. Wyodrębnił się z niego system common-law, zwany także systemem anglosaskim lub precedensowym. Rozdział systemów nastąpił wskutek reform wprowadzonych przez Wilhelma Zdobywcę po dokonanym w XI w. najeździe na Anglię. Z czasem system anglosaski rozpowszechnił się wraz ze zdobywaniem przez Anglię kolejnych kolonii i jest spotykany w dzisiejszych państwach postkolonialnych (Australia, Nowa Zelandia, większość stanów USA). Charakterystyczne różnice między systemami wywodzą się z tradycji. Prawo w systemie prawa stanowionego opiera się na ustawach, a rolą sądownictwa jest wyłącznie ich stosowanie. Obecnie w systemie anglosaskim również wzrasta rola prawa pisanego, lecz wiele instytucji oraz gałęzi prawa opiera się nadal na uznanych orzeczeniach wyższych sądów – precedensach. Poniżej przedstawiono organizację sądów na kontynencie (Polska i Niemcy) oraz w systemie common law (Stany Zjednoczone).
[edytuj] Sądy kontynentalne
[edytuj] Polska
[edytuj] Podział podmiotowy
[edytuj] Podział przedmiotowy
Sądy powszechne w Polsce dzielą się na wydziały, którym zawsze przypisana jest pewna kategoria spraw. Nieraz, gdy jest duży wpływ spraw danego rodzaju tworzy się kilka wydziałów dla tej kategorii spraw – przykładowo dwa albo trzy wydziały karne. Może też tak się zdarzyć, że w sądach wyższego rzędu jest przykładowo jeden wydział cywilny I instancji i drugi wydział cywilny, ale odwoławczy.
Następujące wydziały tworzy się w sądach:
| W sądach apelacyjnych: |
|
|---|---|
| W sądach okręgowych: |
|
| W sądach rejonowych: |
|
[edytuj] Podział instancyjny
Szczegóły dotyczące polskiego sądownictwa patrz: sądownictwo
[edytuj] Republika Federalna Niemiec
[edytuj] Podział podmiotowy
W Niemczech obok sądownictwa powszechnego istnieje kilka rodzajów sądownictwa szczególnego, ale, co jest podyktowane doświadczeniami historycznymi (okres III Rzeszy), brak sądownictwa wojskowego.
- sądy powszechne (Ordentliches Gericht)
- sądy pracy (Arbeitsgericht)
- sądy administracyjne (Verwaltungsgericht)
- sądy finansowe (Finanzgericht)
- sądy ubezpieczeń społecznych (Sozialgericht)
- sąd konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht)
[edytuj] Podział instancyjny
Sądownictwo powszechne (Ordentliche Gerichtbarkeit)
- Amtsgericht (odpowiednik polskiego sądu rejonowego)
- Landgericht (odpowiednik polskiego sądu okręgowego)
- Oberlandesgericht (odpowiednik polskiego sądu apelacyjnego)
- Bundesgerichthof – Federalny Sąd Najwyższy
Sądownictwo pracy (Arbeitsgerichtbarkeit)
- Arbeitsgericht (sąd pracy)
- Landesarbeitsgericht (landowy sąd pracy)
- Federalny Sąd Pracy (Bundesarbeitsgericht)
Sądownictwo administracyjne (Verwaltungsgerichtbarkeit)
- Verwaltungsgericht (sąd administracyjny)
- Oberverwaltungsgericht (wyższe sądy administracyjne)
- Bundesverwaltungsgericht – Federalny Sąd Administracyjny
Sądownictwo finansowe (Finanzgerichtbarkeit)
- Finanzgericht (sąd finansowy)
- Bundesfinanzhof – Federalny Sąd Finansowy
Sądownictwo ubezpieczeń społecznych (Sozialgerichtbarkeit)
- Sozialgericht (sąd ubezpieczeń społecznych)
- Landessozialgericht (landowy sąd ubezpieczeń społecznych)
- Bundessozialgericht – Federalny Sąd Ubezpieczeń Społecznych
Szczegóły patrz: sądownictwo w Niemczech
[edytuj] Sądy w państwach common law
[edytuj] USA
W Stanach Zjednoczonych istnieje podział na dwie niezależne od siebie struktury sądów: sądy federalne i sądy stanowe.
Sądownictwo federalne:
- District Court (sąd obwodowy)
- U.S. Court of Appeal (sąd apelacyjny)
- U.S. Supreme Court (Najwyższy Sąd Federalny)
Sądownictwo stanowe rozstrzyga sprawy nie zastrzeżone dla sądów federalnych. Każdy stan inaczej ustala strukturę swego sądownictwa, ale na czele sądów stanowych zawsze stoi Najwyższy Sąd Stanowy.
Szczegóły patrz: sądownictwo w Stanach Zjednoczonych
[edytuj] Sądy Unii Europejskiej
[edytuj] Sądy międzynarodowe
- Trybunał Norymberski
- Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu (Trybunał Tokijski albo Wojskowy Trybunał Tokijski)
- Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy
- Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii
- Trybunał Specjalny dla Sierra Leone
- Międzynarodowy Trybunał Karny
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
[edytuj] Zobacz też
- Przegląd zagadnień z zakresu prawa
- Sądownictwo polubowne
