Ferdynand I Habsburg
Z Wikipedii
Ferdynand I Habsburg (ur. 10 marca 1503 w Alcalá de Henares, zm. 25 lipca 1564 w Wiedniu) – arcyksiążę austriacki, książę Styrii, Krainy i Karyntii w latach 1521-1564, hrabia Tyrolu w latach 1522-1564, król Czech i Węgier w latach 1526-1564, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego w latach 1556-1564 (król rzymski w latach 1531-1564) z dynastii Habsburgów.
Syn króla Kastylii Filipa I Pięknego i królowej Kastylii Joanny Szalonej. Brat i następca Karola V Habsburga na tronie cesarskim. Mąż Anny Jagiellonki, córki króla Czech i Węgier Władysława II Jagiellończyka. Ojciec cesarza, króla Czech i Węgier Maksymiliana II Habsburga oraz królowych polskich Elżbiety Habsburżanki i Katarzyny Habsburżanki.
Spis treści |
[edytuj] Walka o koronę węgierską
W 1521 r. został samodzielnym władcą, kiedy brat, cesarz Karol V, nadał mu we władanie austriackie posiadłości Habsburgów. W tym samym roku pojął za żonę Annę Jagiellonkę, córkę króla Czech i Węgier Władysława II. Po bitwie pod Mohaczem (1526 r.) i śmierci szwagra, Ludwika II, odziedziczył trony obu tych państw. Rozpoczęło to epokę panowania Habsburgów w Czechach i na Węgrzech, a także zmagań między nimi a książętami Siedmiogrodu o koronę Świętego Stefana. Jeszcze w 1526 r. Jan Zápolya, władca siedmiogrodzki, został wybrany na króla Węgier przez niechętne Habsburgom stronnictwo tamtejszej szlachty. W 1526 r. Ferdynand odniósł zwycięstwo w bitwie pod Tokaj, po czym koronował się na króla Węgier. Ponieważ jednak Zápolya uznał się wasalem sułtana Sulejmana Wspaniałego, uwikłało to Habsburgów w wojnę z Turcją. W 1529 Ferdynand I, z pomocą hiszpańskich i niemieckich armii Karola V, zmusił Turków do odstąpienia od oblężenia Wiednia.
W 1538 w Wielkim Waradynie (węg. Nagyvárad, niem. Grosswardein) podpisano traktat rozbiorowy pomiędzy Ferdynandem a Zápolyą. Zachodnią część Węgier, Słowację i Chorwację zachowali Habsburgowie, natomiast środkowe Węgry i Siedmiogród wraz z dożywotnim tytułem królewskim zatrzymał Jan Zápolya. Po jego śmierci wszystkie ziemie węgierskie wraz z Siedmiogrodem miały trafić w ręce Ferdynanda. W 1540 r. wybrano jednak na króla węgierskiego syna Jana Zápolyi i Izabeli Jagiellonki, małoletniego Jana Zygmunta Zápolyię. Dało to początek nowej wojnie z Siedmiogrodem i Imperium Osmańskim. W 1541 r., po tym jak Sulejman zdobył Budę, zawarto nowy układ. Potwierdzał podziały terytorialne z 1538 r. Tytuł królewski pozostał przy Habsburgach. W 1547 r. na mocy rozejmu z Turkami Ferdynand I musiał zobowiązać się do płacenia haraczu sułtanowi, co dawało Porcie poczucie pełnego podboju Węgier.
[edytuj] Sprawa Siedmiogrodu i stosunki z Polską
W sprawy węgierskie mieszał się król Polski Zygmunt August, wuj Jana Zygmunta. W 1549 r. w Pradze zawarto jednak traktat, na mocy której polski monarcha zoobowiązywał się do neutralności w tych kwestiach. W Brukseli układ zatwierdził cesarz Karol V. W tym samym roku Zygmunt August poślubił Elżbietę Habsburg, córkę Ferdynanda, a po jej śmierci, w 1553 r. Katarzynę Habsburg, jej siostrę. Zwrot w polityce polskiej podyktowany był zagrożeniem przez ewentualny sojusz między Habsburgami a Moskwą.
W 1551 Izabela Jagiellonka, siostra Zygmunta Augusta i matka małego Jana Zygmunta Zàpolyi, zawarła z Habsburgami pakt w Gyulafehérvár, na mocy którego zrzekała się w imieniu syna Księstwa Siedmiogrodzkiego. W zamian za to miała otrzymać odszkodowanie i księstwo opolskie. Ponieważ Ferdynand I zobowiązań nie dotrzymał, Izabela z synem wyjechała do Polski. Po kilku latach sułtan osmański Sulejman zażądał powrotu Zàpolyów do Siedmiogrodu. Zagrożony przez Turków cesarz poprosił króla polskiego o zawrócenie Jana Zygmunta do ojczyzny. W 1556 r. pod eskortą polskiego wojska Izabela i Jan Zygmunt powrócili na ziemie rumuńskie. Po śmierci księżnej (1559 r.) Zygmunt August poczuwał się do obowiązku dbania o interesy i bezpieczeństwo siostrzeńca, wdał się więc w długie i trudne negocjacje z nieustępliwym Ferdynandem.
W 1557 Ferdynand I jako cesarz i zwierzchnik zakonu krzyżackiego wystąpił w obronie niezależności zakonu kawalerów mieczowych i ich państwa w Inflantach. W tym czasie o wpływy i faktyczną kontrolę nad podupadającym państwem zakonnym rywalizowali król Polski Zygmunt August i car Moskwy Iwan IV Groźny. Gdy w 1559 r., po moskiewskim najeździe na Inflanty, zakon zwrócił się z prośbą o pomoc do cesarza, Ferdynand nie był w stanie przeprowadzić żadnych działań, nie chciał też otwarcie występować przeciw Moskwie, szczególnie że car głosił ideę krucjaty przeciw protestantom inflanckim.
[edytuj] Władca Niemiec
Karol V angażował brata do pomocy w prowadzeniu spraw Rzeszy. W 1521 r. został mianowany przewodniczącym Rady Cesarskiej (Reichsregiment), organu pomagającemu cesarzowi w zarządzaniu Świętym Cesarstwem. W styczniu 1531 r., wskutek zabiegów brata, został w Kolonii wybrany przez elektorów na "króla Rzymian", czyli króla Niemiec. Tytuł ten czynił go następcą Karola na tronie cesarskim. Koronacja królewska odbyła się tradycyjnie w Akwizgranie. W 1524 r. jako arcyksiążę Austrii Ferdynand I uczestniczył w zjeździe katolickich książąt Rzeszy w Ratyzbonie. Potwierdzono na nim zakaz czytania dzieł Marcina Lutra. Później, jako król i cesarz rzymski, prowadził jednak politykę kompromisu na szczeblu ogólnoniemieckim. W 1552 r. działał na rzecz zawarcia rozejmu w Passawie, potem prowadził w zastępstwie brata negocjacje, które zakończyły się podpisaniem i uchwaleniem pokoju religijnego w Augsburgu w 1555 r.
W 1522 r. Karol V nadał Ferdynandowi Księstwo Wirtembergii, które odebrał protestanckiemu księciu Ulrichowi. W 1534 r. Ferdynand musiał jednak zrzec się tego władztwa, po tym jak został pokonany pod Lauffen przez sojusznika Ulricha, landgrafa Hesji Filipa. Na mocy ugody zawartej w Kadan w czerwcu tego samego roku, Ulrich odzyskał swoje księstwo, ale uznał się formalnym lennikiem Ferdynanda I nie tylko jako króla niemieckiego, ale nawet jako jako arcyksięcia Austrii. Habsburgowie używali tytułu książąt wirtemberskich jeszcze w XIX w.
W 1558 r., po abdykacji Karola V, Ferdynand I objął tron cesarski i został koronowany 24 marca we Frankfurcie nad Menem. Angażował się w obrady soboru trydenckiego. Ponieważ odnosił się przychylnie do żądań protestantów uznania komunii pod dwiema postaciami, papież Paweł IV odmawiał uznania jego tytułu cesarskiego. Dopiero w 1559 r. następca Pawła, papież Pius IV uznał Ferdynanda prawowitym cesarzem wobec nalegań króla Hiszpanii Filipa II. W 1564 r., na prośbę Ferdynanda, zgodził się, aby w Czechach i niektórych państwach niemieckich przyjmowano komunię pod dwiema postaciami.
W 1559 r. na wniosek Ferdynanda I Sejm Cesarstwa uchwalił ordynację menniczą, której celem było uporządkowanie spraw monetarnych w Rzeszy po zakończeniu długich wojen. W tym samym roku Sąd Nadworny Cesarstwa (Reichshofrat) z siedzibą w Wiedniu został zreorganizowany przez cesarza, a Sejm uznał go oficjalnie za organ państwowy Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
[edytuj] Bunt stanów czeskich 1547 r.
W 1546 r. wybuchła w Niemczech I wojna szmalkaldzka. Ferdynand I zwołał czeskie pospolite ruszenie, jednak ogromna część szlachty czeskiej i czeskich miast nie zamierzała walczyć przeciw niemieckim protestantom. Na początku 1547 r. w Pradze zebrał się czeski sejm, bez zgody Ferdynanda. Sejm zażądał potwierdzenia elekcyjnego ustroju monarchii, przestrzegania praw i wolności stanów czeskich i przywrócenia wolności wyznania. Wybrano też radę złożoną z dwunastu szlachciców, wszyscy należeli do wspólnoty braci czeskich. Rada powołała armię i powierzyła dowództwo Kasparowi Pflugowi. Ten wyruszył z zebranymi jednostkami na granicę czesko – saską, ale odmówił przyjmowania rozkazów od króla i czekał na instrukcje sejmu.
Tymczasem po zwycięstwie cesarza Karola V 24 kwietnia 1547 pod Mühlberg Habsburgowie zdobyli groźną przewagę. Armia czeska się rozeszła, a stany zaproponowały Ferdynandowi ugodę. Ten latem 1547 r. powrócił do Pragi w asyście hiszpańskich wojsk swojego brata i zajął miasto prawie w ogóle nie napotykając oporu. Król aresztował i skonfiskował majątki przywódców opozycji (sześciu skazano na śmierć i ścięto w sierpniu podczas obrad sejmu – stąd mówiono o „krwawym sejmie roku 1547”). Ferdynand I narzucił miastom kontrolę w postaci królewskich „sędziów miejskich” nadzorujących całość spraw danych miast, anulował wiele miejskich przywilejów. Dużą część własności komunalnej czeskich miast przejęła wtedy Korona (zobacz: Związek Sześciu Miast). W Pradze utworzono królewski sąd apelacyjny, który stanowił wyższą instancję dla miejskiego wymiaru sprawiedliwości w całych Czechach. Po 1547 r. szlachta zdobyła dużą przewagę polityczną nad czeskim mieszczaństwem.
[edytuj] Władca monarchii naddunajskiej
W 1527 r. Ferdynand I wydał ordynację dla Austrii, Czech i Węgier - Hofstaatsordnung. Określała ona ustrój państw naddunajskich. M.in.: wprowadzała instytucję Tajnej Rady. Ferdynand powołał w Czechach, na Śląsku i na Węgrzech urzędy identyczne do austriackich: rady dworskie (hofrat), kancelarie dworskie (hofkanzlei) i kamery dworskie (hofkammer). W 1537 r. podporządkował austriackiej Kamerze Dworskiej odpowiadające jej kamery na Węgrzech (w Preszburgu), w Czechach (w Pradze) i na Śląsku (we Wrocławiu). Dążył wyraźnie do unifikacji podległych sobie ziem i budowy zwartej, scentralizowanej monarchii. W 1556 r. przekazał Cesarskiej Nadwornej Radzie Wojennej (Kaiserliche Hofkriegrat) odpowiedzialność za sprawy obrony wszystkich krajów monarchii. W ten sposób stała się ona instytucją stojącą ponad odpowiednimi organami krajowymi. Cesarz mianował do rady jedynie Niemców, co wywoływało niezadowolenie Czechów i Węgrów. Mimo to przestrzegał większość praw stanów czeskich i węgierskich. Ferdynand I proponował także wspólne obrady sejmów Austrii, Czech i Węgier, jednak stany czeskie i węgierskie odmówiły. W 1559 r. rosnący opór elit węgierskich i czeskich zmusił Ferdynanda I do decentralizacji i utworzenia osobnych kancelarii nadwornych dla Czech i Węgier.
W 1528 r. Ferdynand I wydał edykt przeciw protestantom na Śląsku. Odprawianie nabożeństw niezgodnie z rytem rzymskim i organizowanie tajnych zgromadzeń dysydenckich groziło karą. Kazał nawet niszczyć domy, w których odbywały się takie zgromadzenia. W praktyce edyktu jednak nie wykonano. W 1535 r. wypowiedział się przeciwko uznaniu przez Koronę wspólnoty Braci Czeskich. W 1551 r. król sprowadził jezuitów do Wiednia. Przejęli oni kontrolę nad wiedeńskim uniwersytetem i mieli zająć się wychowaniem dzieci cesarskich. W 1552 r. Ferdynand zajął dla Korony kompetencje w kwestii mianowania członków konsystorza utrakwistów, przez co stany utraciły kontrolę nad tą instytucją. W 1556 r. sprowadził jezuitów także do Pragi, gdzie w 1561 r. reaktywował arcybiskupstwo (nieobsadzone od ponad osiemdziesięciu lat). Ferdynand nie zgodził się na to, by utrakwiści utworzyli odrębną organizację kościelną wzorowaną na protestanckiej.
W latach 1536 – 1563 r. wzniesiono w Pradze Belweder – letni pałac cesarzowej dla Anny Jagiellonki, żony Ferdynanda I. Jest to piękny zabytek renesansowej architektury.
W 1562 r. Ferdynand I przeprowadził wybór swojego syna, Maksymiliana II Habsburga, na króla Czech zapewniając dynastii sukcesję w tym kraju. W 1564 r. cesarz podzielił austriackie ziemie Habsburgów pomiędzy swoich synów. Austrię otrzymał Maksymilian II, późniejszy cesarz, król Węgier i Czech. Styrię, Karyntię i Karniolę otrzymał arcyksiążę Ferdynand II, a Tyrol i szwabskie posiadłości Habsburgów arcyksiążę Karol.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Genealogia
Maksymilian I Habsburg ur. 22 III 1459 zm. 12 I 1519 |
Maria Burgundzka ur. 13 II 1457 zm. 27 III 1482 |
Ferdynand II Katolicki ur. 10 III 1452 zm. 23 I 1516 |
Izabela I Katolicka ur. 22 IV 1451 zm. 26 XI 1504 |
||||||||||
Filip I Piękny ur. 22 VI 1478 zm. 25 IX 1506 |
Joanna Szalona ur. 6 XI 1479 zm. 12 IV 1555 |
||||||||||||
Anna Jagiellonka ur. 23 VII 1503 zm. 27 I 1547 OO 25 V 1521 |
Ferdynand I Habsburg ur. 10 III 1503 zm. 25 VII 1564 |
||||||||
Elżbieta Habsburżanka ur. 9 VII 1526 zm. 15 VI 1545 |
Maksymilian II Habsburg ur. 31 VII 1527 zm. 12 X 1576 |
Anna Habsburg ur. 7 VII 1528 zm. 16 X 1590 |
Ferdynand ur. 14 VI 1529 zm. 24 I 1595 |
Maria ur. 15 V 1531 zm. 11 XII 1581 |
|||||
Magdalena ur. 14 VIII 1532 zm. 10 IX 1590 |
Katarzyna Habsburżanka ur. 15 IX 1533 zm. 28 II 1572 |
Eleonora ur. 2 XI 1534 zm. 5 VIII 1594 |
Małgorzata ur. 16 II 1536 zm. 12 II 1567 |
Jan ur. 10 IV 1538 zm. 20 III 1539 |
|||||
Barbara ur. 30 IV 1539 zm. 19 IX 1572 |
Karol Styryjski ur. 3 VI 1540 zm. 10 VII 1590 |
Urszula ur. 24 VII 1541 zm. 30 IV 1543 |
Helena ur. 7 I 1543 zm. 5 III 1574 |
Joanna ur. 24 I 1547 zm. 10 IV 1578 |
Poprzednik Ludwik II Jagiellończyk, Karol V Habsburg |
Król Czech i książę Niemiecki 1556–1564 |
Następca Maksymilian II Habsburg i odłączenie się księstwa niemieckiego |
Poprzednik Ludwik II Jagiellończyk |
Król Węgier 1526–1564 także Jan Zápolya 1526–1540 |
Następca Maksymilian II Habsburg |
Poprzednik Karol V Habsburg |
Arcyksiążę Austrii 1556–1564 |
Następca Maksymilian II Habsburg |