Idrògen

Da Wikipedia.

Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via

Idrògen - Éli   H Li       Taula periòdica cumpléta
Infurmazziun generàj
Nòmm, Símbul, Nümer (Z)	Idrògen, H, 1
Séri chímica	Minga metàll
Grupp, Períut, Blòch	1, 1 , s
Densità, Dürèzza Mohs	0.089 kg/m3, NA
Culuur	Inculuur
Prupietà atòmich
Pées atòmich	1,00794 UMA
Racc atòmich (calculaa)	25 (53) pm
Racc cuvaleent	37 pm
Racc de Van der Waals	120 pm
Cunfigurazziun eletrònica	1s1
Staat de ussidazziun (Òssit)	1, (Anfòter)
Strutüra cristalína	Esagunaal
Prupietà físich
Pünt de füsiun	14.025 K
Pünt de bülizziun	20.268 K (-297.08 °F)
Vulüüm mulaar	17.36 ×10-3 m3/mol
Entalpía de vapurizazziun	0,44936 kJ/mol
Entalpía de füsiun	0,05868 kJ/mol
Pressiun de vapuur	209 Pa a 23 K
Velucità del sun	1270 m/s a 298,15 K
Ólter infurmazziun
Eletru-negativitÃ	2,2 (Scara de Pauling)
Capacità calurífica specífica	14.304 J/(kg*K)
Cundütività elétrica
Cundütività tèrmica	0.1815 W/(m*K)
Putenziaal de iunizazziun	1.312 kJ/mol
Isòtup püssee stàbil
iso AN Períut de mèza desintregazziun CD ED MeV RD 1H 99.985% Stàbil cunt 0 neütrúni 2H 0,015% Stàbil cunt 1 neütrún 3H Sintétich 12,33 Ann β- 0,019 3He 4H Sintétich Minga cugnussüda n 2,910 3H

Cuntegnüü [scuunt] 1 Infurmazziun generàj 2 Aplicazziun de l'idrògen 3 Fuunt de idrògen 4 Cumpòost 5 Isòtup 6 Perícul 7 Stòria

[Mudifica] Infurmazziun generàj

L'idrògen (dal greech hydor, aqua e gennasin, generà) l'è un elemeent chímich cunt símbul H e nümer atòmich Z=1. L'è l'elemeent püssee lingeer e püssee abundaant in de l'Üniveers (75% de la màssa e 90% del nümer de àtum), quasi tütt in de l'isòtup senza gnanca un neütrún (pròzzi).

Cunsideraa cumé elemeent püür, e minga in d'una quaj oltra mulécula, al pö presentàss in trí fuurm:

• in cundizziun standard, cumè gas biatòmich (H - H) inculuur e inuduur, c'al taca fööch a svèlta; l'idrògen gasuus al g'à un pünt de bülizziun de dumé 20.27° K e un pünt de füsiun de 14.02° K. L'idrògen gasuus a l'è furmaa da dü àtum tacaa cunt un ligàmm cuvaleent sémplis, indué i dü àtum a mètenn in cumün i sò eletrún;
• in cundizziun de pressiun vólta (cumè sa pö truvà in del sciröö dii pianeet gigaant) al ciàpa un caràter de metàll;
• in cundizziun de pressium bassíssima (cumé in del spazzi dèerf) al pö anca esiist cumé gas monuatòmich.

L'idrògen elementaar al g'à una grandíssima impurtànza per l'üniveers intréch, vist ca i reazziun de füsiun nücleaar ca ga sücédenn deent in dii stèll a partíssenn da l'idrògen, per furmà i difereent elemeent ca vègnenn dopu in de la taula periòdica.

L'idrògen gasuus in cundizziun nurmàj l'è un pastún de dü difereent fuurm: òrto-idrògen e pàra-idrògen ca g'ann spin cuntràri; generalmeent, ul 25% dii mulécul a inn de la furma pàra, ul rèst òrto. I dü fuurm g'ann caraterístich físich un ziich difereent (per esémpi, i pünt de bülizziun a diferíssenn de 0,1 K).

[Mudifica] Aplicazziun de l'idrògen

L'idrògen a l'è duperaa in un bèll pu' de prucèss indüstriaj:

• prudüzziun de amuníaca;
• idrugenazziun de gràss per l'indüstria alimentaar;
• prudüzziun de metanòol;
• prudüzziun de àciit clurídrich;
• suratütt in dii ültimm ann, l'è duperaa cumè carbüraant per i mutuur;
• la sò furma líquida l'è duperada in del setuur dii süpercundütuur;
• in dii ann indree, l'era duperaa per impiení i dirigíbil; dopu ul disaster de l'Hindenburg però l'è staa lassà pèert;
• l'isòtup deütéri l'è duperaa in dii centràj nücleaar;
• l'isòtup trízzi l'è duperaa per fà i buump a l'idrògen e cumè marcaduur (vist ca l'è radiuatiif) in dii laburatòri.

[Mudifica] Fuunt de idrògen

La fuunt püssee impurtànta de idrògen a l'è l'aqua; dopu a vègnenn la magiuur part dii cumpòost urgànich (tüta la biusféra, i cumbüstíbil fòssil e ul gas natüraal).
L'idrògen al sa cava föra in difereent manéer:

• Eletruliis u fotuliis de l'aqua;
• Reazziun tra idrucarbüür e vapuur de aqua;
• Atàch de metàj cunt baas fòort (idròssiit de sòdi u de putàss);
• Atàch de metàj (Zinch u Alümíni) cunt àciit fòort, cumè àciit sulfúrich u clurídrich.

[Mudifica] Cumpòost

L'idrògen al g'à un valuur intermédi de eletru-negatività (2,2 in sü la scàra de Pauling), de manéra c'al pö furmà cumpòost indué l'è l'elemeent cunt magiuur u minuur caràter metàlich. Al furma idrüür cunt i metàj dii grupp 1 e 2 (cumè aniun, H^-) e cunt i minga-metàj dii 15, 16 e 17 (cumè catiun, H⁺).
L'idrògen l'è anca l'elemeent semper preseent in dii cumpòost urgànich, insèma al carbòni; olter cumpòost cumün de l'idrògen a inn:

• amuníaca (NH₃);
• idrazína (N₂H₄);
• aqua ussigenàda (H₂O₂);
• sulfüür de idrògen (H₂S);
• aqua pesànta, furmada da l'isòtup deütéri (D₂O).

[Mudifica] Isòtup

L'idrògen l'è l'ünich elemeent c'al g'à nòmm difereent per i sò isòtup.

• Pròzzi: l'è l'isòtup püssee cumün in natüra; ul sò nücli atòmich al cuntègn dumè un prutún.
• Deütéri (D): in del sò nücli a gh'inn un prutún e un neütrún. In natüra, al cunta per una percentüaal cumpresa tra ul 0,0184 e ul 0,0082% (IUPAC).
• Trízzi (T): in del nücli, al g'à un prutún e dü neütrún; a l'è sintétich e radiuatiif.
• Idrògen 4: l'è staa sintetizaa per mèzz del bumbardameent de trízzi cunt dii nücli de deütéri a vólta velucitaa; a l'è minga stàbil, e al sa dèsfa per emissiun de neütrún cunt un períut de mèza-desintregazziun de 9.93696x10^-23 seguunt. Al g'à un spin de 2-.
• Idrògen-5: descuvèert in del 2001, intaant ca i scénziaa érenn dree a bumbardà un àtum de idrògen cunt dii juun pesaant. Al sa dèsfa per emissiun de neütrún cunt un períut de mèza-desintregazziun de 8.01930x10^-23 seguunt.
• Idrògen-6: al sa dèsfa per emissiun de neütrún, períut de mèza-desintregazziun de 3.26500^-22 seguunt.
• Idrògen-7: creaa in del laburatòri RIKEN (article) in Giapún.

Símbul del nuclíd	Z(p)	N(n)	Màssa isotòpica (u)	Períut de mèza-desintregazziun	Spin nücleaar	Cumpusizziun isotòpica representativa (frazziun mulaar)	Rang de variació natural (frazziun mulaar)
H-1	1	0	1.00782503207(10)	STÀBIL [>2.8×1023 a]	1/2+	0.999885(70)	0.999816-0.999974
H-2	1	1	2.0141017778(4)	STÀBIL	1+	0.000115(70)	0.000026-0.000184
H-3	1	2	3.0160492777(25)	12.32(2) a	1/2+
H-4	1	3	4.02781(11)	1.39(10)×10-22 s [4.6(9) MeV]	2-
H-5	1	4	5.03531(11)	>9.1×10-22 s ?	(1/2+)
H-6	1	5	6.04494(28)	2.90(70)×10-22 s [1.6(4) MeV]	2-#
H-7	1	6	7.05275(108)#	2.3(6)×10-23# s [20(5)# MeV]	1/2+#

I valuut marcaa cunt # a inn valuur stimaa, minga calculaa sperimentalmeent. Istèss per i valuur de spin.

[Mudifica] Perícul

L'idrògen al taca fööch cunt facilità; al gréma a l'ària per furmà aqua, e al reagíss de viulénza cunt ul flüòor e ul clòor per furmà idrüür. L'aqua pesànta l'è tòssica per quasi tütt i spéci viveent, anca se ga vöör bévenn tànta.

[Mudifica] Stòria

Al paar ca l'idrògen l'è staa preparaa püür per la prima völta dal scénziaa Theophratus Bombastus von Hohenheim, cugnussüü cumè Paracèls, quaand l'à mis'ciaa metàj e àciit; in tütt i modi, al s'è minga curgiüü ca quèll ca l'è vegnüü föra l'era idrògen de bun.
In del 1671 ul Robert Boyle l'à descrivüü la reazziun de dü tuchèj de fèr cunt àcit mòll, ca g'à vüü cumé resültaa idrògen; in del 1776 ul Henry Cavendish a gh'è reüssii cunt mercüri e àcit. Ul Cavendish a l'è staa ul primm ca l'à cunsideraa l'idrògen cumé sustànza e ca l'à capii ca a l'ària al cumenciava a gremàss a furmà aqua. Püssee taart, pròpi per quèla resun chí, ul Lavoisier l'à recugnussüü l'elemeent e l'à ciamaa idrògen.
Ul seguunt isòtup de l'idrògen, ul deütéri, l'è staa descuveert in dii ann '30 del '900 dal chímich Harold C. Urey; la descuvèrta del trízzi, ul tèrz isòtup, l'è vegnüda da lí a un quaj ann.