Taula periòdica

Da Wikipedia.

Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via

La taula periòdica dii elemeent l'è un taula cunt indicaa tütt i elemeent chímich, urdinaa per nümer atòmich cresceent. In de la taula sa pödenn catà föra difereent grupp de elemeent, caraterizaa dal vècch prupietà chímich e físich símel. Chii grupp chí a inn individüaa da i culònn (grupp) e i riich (períut). In generaal, i elemeent a pödenn vèss spartii in metàj (part de suta, a manzina), i minga metàj (part de suravía a drita), e in mèzz i mèzz-metàj.
A inn difereent i gas nòbil, ch'inn metüü a l'estrema dríta de la taula.
Püssee particulaar ammò a inn i elemeent trans-ürànich, ch'inn tütt artificiaj e inn staa descuvèert in dii ültimm ann.
La prima taula periòdica mudèrna l'è stada metüda in pè dal Mendelejev.

Chí de suta a gh'è una taula periòdica mudèrna, cunt i elemeent chímich cugnussüü.

Grupp

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Períut

1

1 H

2 He

2

3 Li

4 Be

5 B

6 C

7 N

8 O

9 F

10 Ne

3

11 Na

12 Mg

13 Al

14 Si

15 P

16 S

17 Cl

18 Ar

4

19 K

20 Ca

21 Sc

22 Ti

23 V

24 Cr

25 Mn

26 Fe

27 Co

28 Ni

29 Cu

30 Zn

31 Ga

32 Ge

33 As

34 Se

35 Br

36 Kr

5

37 Rb

38 Sr

39 Y

40 Zr

41 Nb

42 Mo

43 Tc

44 Ru

45 Rh

46 Pd

47 Ag

48 Cd

49 In

50 Sn

51 Sb

52 Te

53 I

54 Xe

6

55 Cs

56 Ba

*

71 Lu

72 Hf

73 Ta

74 W

75 Re

76 Os

77 Ir

78 Pt

79 Au

80 Hg

81 Tl

82 Pb

83 Bi

84 Po

85 At

86 Rn

7

87  Fr

88 Ra

* *

103 Lr

104 Rf

105 Db

106 Sg

107 Bh

108 Hs

109 Mt

110 Ds

111 Rg

112 Uub

113 Uut

114 Uuq

115 Uup

116 Uuh

117 Uus

118 Uuo

* Lantàniit

57 La

58 Ce

59 Pr

60 Nd

61 Pm

62 Sm

63 Eu

64 Gd

65 Tb

66 Dy

67 Ho

68 Er

69 Tm

70 Yb

** Atíniit

89 Ac

90 Th

91 Pa

92 U

93 Np

94 Pu

95 Am

96 Cm

97 Bk

98 Cf

99 Es

100 Fm

101 Md

102 No

Séri chímich

Metàj alcalítt	Metàj alcalítt-teruus	Lantàniit	Atíniit	Metàj de transizziun
Metàj del blòch p	Mèzz-metàj	Minga metàj	Alògen	Gas nòbil

Cudifica dii culur duperaa per i nümer atòmich:

• I elemeent cunt ul nümer atòmich scrivüü in blö a inn líquit a temperadüra e pressiun standard (TPS);
• Quii scrivüü in véert a inn gasuus a TPS;
• Quii scrivüü in negher a inn sòlit a TPS;
• Quii marcaa in russ a inn sintétich (tüti sòlit a TPS);
• Quii marcaa in gris ann munan de vèss staa descuvèert.

[Mudifica] Prupietà

• Racc atòmich: in d'un àtum, l'è la distanza tra ul nücli e i eletrúni püssee de föra; in d'un grupp, la crèss al crèss del nümer atòmich Z.

• Vulüüm atòmich: ul spazzi ucüpaa da un àtum; in d'un grupp, al crèss insèma al nümer Z. In d'un períut, inveci, al crèss del nümer atòmich Z al sa sbàssa.

• Energía (putenziaal) de iunizazziun: energía ca ga vöör dàch a un àtum al staat gasuus per scarpàch via un eletrún; deent in d'un grupp, la diminüíss al crèss del nümer Z, inveci in d'un períut la crèss al crèss del nümer Z.

• Afinità eletrònica: energía ca la ciapa un àtum (in del staat gasuus) quant al ciapa un eletrún da un quaj ólter àtum e al passa a vèss un aniún; i gas nòbil, per la sò caraterística de vèss stàbil, ga n'ann minga. In d'un grupp, cunt ul crèss del nümer atòmich la sa sbàssa; ul cuntrari sa sa vàrdenn i períut.

• Eletru-negatività: tendénza a rüba i eletrúni a i olter àtumi; in d'un grupp la sa sbàssa al crèss de Z, al süceet ul cuntràri per i períut.

A vardà i caraterístich minzunaa chí de suravía, sa pöö mètt in evidénza dü caràter difereent dii àtum: metàlich e minga metàlich:

• Metàll: bàssa energía de iunizazziun, bàssa afinità eletrònica e bàssa eletru-negatività.
• Minga-metàll: vólta energía de iunizazziun, vólta afinità eletrònica e vólta eletru-negatività.