Jörundur hundadagakonungur

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Jørgen Jørgensen (fæddur 1780 í Kaupmannahöfn í Danmörku – látinn 20. janúar 1841 í Hobart í Tasmaníu), sem í daglegu tali er kallaður Jörundur hundadagakonungur, var danskur að uppruna og ólst upp í Danmörku. Hann var mikill ævintýramaður og ógæfumaður. Hann bjó í Bretlandi framan af og dáðist að öllu, sem enskt var. Síðar þvældist hann inn í Íslandsævintýri sitt og varð þar konungur um nokkurra vikna skeið og er viðurnefni hans á Íslandi dregið af því að hann var konungur um hundadagana. Eftir að hann var fluttur aftur til Bretlands var hann meira og minna fangi, vegna þess að hann var forfallinn spilafíkill og greiddi sjaldan skuldir sínar. Að lokum var hann fluttur sem fangi til Ástralíu. Hann fékk frelsi nokkrum árum áður en hann dó.

Ýmsir telja að sjálfstæðisbrölt hans á Íslandi hafi haft áhrif á þá menn sem nokkrum áratugum síðar hófu sjálfstæðisbaráttuna, sem að lokum leiddi til sjálfstæðis Íslands.

Efnisyfirlit 1 Nám og störf 2 Íslandsferðir 3 Byltingin 4 Til Bretlands aftur 5 Fangi 6 Njósnari Breta 7 Newgatefangelsi 8 Ástralía 9 Heimildir 10 Tenglar

[breyta] Nám og störf

Jørgen Jørgensen var sonur konunglegs úrsmiðs í Kaupmannahöfn, sem var mikils metinn maður. Vegna þess að drengurinn var haldinn mótþróa gegn því skólanámi, sem honum var ætlað, sendi faðir hans hann á sjóinn og kom honum í siglingar og nám í siglingafræði á breskum kaupskipum þegar hann var um 15 ára aldur. Hann var fullnuma fyrir tvítugt. Þá gekk hann í breska flotann og var á nokkrum herskipum. Eftir það á kaupskipum og rannsóknarskipum, sem sigldu til Ástralíu. Hann var á skipinu Lady Nelson, sem fann sundið á milli meginlands Ástralíu og Van Diemens-lands, eins og Tasmanía hét þá. Síðar varð hann fyrsti stýrimaður á Lady Nelson og flutti skipið fanga frá Bretlandi til Ástralíu. Einnig voru framkvæmdar mælingar við strendur Ástralíu. Eftir þetta varð hann skipstjóri á selveiðiskipi og svo stýrimaður á hvalveiðiskipi. Þannig þvældist hann um mikinn hluta heimsins til sumarsins 1806 er hann kom til London. Þar tókst honum að komast í kynni við mennta- og vísindafrömuðinn Sir Joseph Banks, sem var góðkunningi konungsins og ráðgjafi hans í vísindalegum málefnum. Vináttu þeirra lauk eftir Íslandsævintýri Jörundar nokkrum árum síðar.

Eftir þetta fór hann til Kaupmannahafnar, sem hann hafði ekki séð síðan á unglingsárum sínum. Hann fyrirleit Danmörku og hélt uppi vörnum fyrir England, sem öðrum Dönum var mjög í nöp við á þessum tíma. Um þessar mundir, árið 1807, gerðu bresk herskip árás á Kaupmannahöfn og hertóku borgina eftir þriggja vikna umsátur. Sex vikum síðar héldu Bretarnir heim. Þá sögðu Danir Englandi stríð á hendur og allir Danir á aldrinum 18 til 50 ára voru gerðir herskyldir og þar með sat Jørgensen fastur. Sem reyndur sjómaður og skipstjórnandi var hann skikkaður til að gerast skipstjóri á dönsku herskipi sem hét Admiral Juul. Honum þótti lítið til skipsins koma. Hann fékk skipanir um að sigla til Frakklands og sækja herlið. Þess í stað dólaði hann meðfram ströndum Englands þar til hann var hertekinn. Eftir þetta var hann talinn föðurlandssvikari í Danmörku og réttdræpur ef hann kæmi þangað. Hann fékk að ganga laus í London gegn heiðursmannsloforði um að strjúka ekki, en aðrir úr áhöfn Admiral Juul sátu í fangelsi sem stríðsfangar.

[breyta] Íslandsferðir

Átta mánuðum síðar lagði hann í för sína til Íslands. Hún var farin í þeim tilgangi að kaupa tólg eða mör á Íslandi til sápugerðar. Jörundur laug sig inn á sápukaupmanninn Samuel Phelps og kvaðst hafa sambönd á Íslandi. Hann greindi honum ekki frá því að hann væri stríðsfangi í farbanni. Skipið Clarence var tekið á leigu til fararinnar. Jörundur fór með sem túlkur, en fulltrúi Phelps hét Savignac. Þeir sigldu frá Liverpool í desember og komu til Hafnarfjarðar í janúar. Þar var þeim algjörlega bönnuð öll verslun við Íslendinga, þrátt fyrir þá staðreynd að þeir voru allslausir og dönsk sigling hafði ekki borist vegna stríðsins við England. Hélt svo Clarence til baka án kaupskapar á Íslandi og kom til Englands í apríl.

Nú var ráðgerð ný ferð. Að þessu sinni var Phelps sápukaupmaður með í för og var hann studdur af Sir Joseph Banks og jafnvel af flotamálaráðuneytinu og verslunarráðuneytinu. Phelps lánaði Jörundi 1000 pund til þess að losa hann úr skuldum, en um leið tókst Jörundi að slá hina og þessa kunningja sína um 360 pund að láni, svo að hann var með fullar hendur fjár. Að þessu sinni hét skipið Margaret & Anne og var látið úr höfn frá Gravesend snemma laugardags þann 3. júní 1809. Skipið kom til Reykjavíkur miðvikudaginn 21. júní. Trampe greifi bannaði alla verslun við þá að viðlagðri dauðarefsingu, þó svo að breskt herskip hefði verið í Reykjavík nokkrum dögum fyrr og lofaði hann skipherra þess að Margaret & Anne fengi leyfi til verslunar. Af þessum sökum gerðu þeir Jörundur, Phelps og Savignac byltinguna frægu. Ennþá var bretunum ókunnugt um að Jörundur væri stríðsfangi í Bretlandi og hefði ekki mátt yfirgefa London á sínum tíma.

[breyta] Byltingin

Trampe greifi, sem var æðsti fulltrúi danskra yfirvalda á þessum tíma var handtekinn sunnudaginn 25. júní og geymdur um borð í Margaret & Anne. Mánudaginn þann 26. júní 1809 voru hengdar upp tvær auglýsingar undirritaðar af Jörundi. Sú fyrri var í 11 liðum undir fyrirsögninni PROCLAMATION (sem er enska og þýðir „yfirlýsing“) og var svohljóðandi:

Seinni auglýsingin var í 20 greinum og hófst þannig: Ísland er laust og liðugt frá Danmerkur Ríkisráðum. Einnig þessi auglýsing var undirrituð af Jörgen Jörgensen. Þannig var fyrsta sjálfstæðisyfirlýsing Íslands orðin að veruleika. Þann 11. júlí birtist enn ein auglýsing og var fyrsta grein hennar þannig að loknum talsverðum formála: (... Það gjörist þess vegna hérmeð heyrum kunnugt)

1. Að Vér, Jörgen Jörgensen, höfum tekið að Oss Landsins Stjórn sem þess Forsvarsmaður, þartil að regluleg Landstjórn er ákvörðuð, með Fullmagt að færa Stríð og semja Frið við útlenska Stjórnarherra.

Undirskriftin var: Reykjavík þann 11. júlí 1809, Útgefið undir Vorri Hendi og Signeti, Jörgen Jörgensen, Alls Íslands Verndari og Hæstráðandi til Sjós og Lands.

Varnir landsins voru treystar með því að Phelps, sápuframleiðandi, lét byggja virki, sem kallað var Phelpsvirki á batteríinu niðri á Klöpp, sem var fyrir neðan og vestan fyrrverandi Útvarpshús við Skúlagötuna í Reykjavík. Þessi klöpp og umhverfi hennar er nú allt komið undir mikla landfyllingu neðan við Skúlagötu. Í virki þessu áttu að verða sex fallbyssur. Yfir því blakti fáninn sem Jörundur hafði sjálfur hannað: Blár, með þrjá hvíta, flatta þorska.

[breyta] Til Bretlands aftur

Byltingunni lauk eftir tæpa tvo mánuði. Breska herskipið Talbot kom inn til Hafnarfjarðar og fengu þeir þar fréttir af ástandinu. Hraðaði skipstjórinn sér þá til Reykjavíkur og kallaði Phelps og Jörund fyrir sig. Að kvöldi sama dags tókst Trampe greifa að flýja frá borði á Margaret & Anne og komst hann um borð í Talbot. Þann 19. ágúst flutti Jörundur sig um borð í Margaret & Anne og völdum hans var lokið á Íslandi. Skipið fór þó ekki af stað til Bretlands næstu daga vegna slæms veðurs. Þann 22. ágúst undirrituðu Jones, skipherra á Talbot, Samuel Phelps, Magnús Stephensen etatsráð og Stefán Stephensen amtmaður samkomulag um að allar auglýsingar og aðgerðir Jörundar skyldu ógildar með öllu. 25. ágúst var svo haldið af stað til Bretlands og voru bæði Trampe greifi og Jörundur fluttir út nauðugir, Trampe um borð í Margaret & Anne, en Jörgensen um borð í skipinu Orion, sem var skip Trampes. Áhöfn Orions var fangar um borð í Margaret & Anne. Þeim líkaði vistin illa og kveiktu þeir í ullarfarmi skipsins strax á öðrum degi siglingarinnar. Varð uppi fótur og fit um borð og skipstjórinn var ófær um að halda stjórn. Orion var talsvert á eftir, en er það bar að, tók Jörundur að sér stjórn hins brennandi skips og reyndi hvað hann gat til að bjarga því, en það var um seinan. Áhöfnin bjargaðist hins vegar öll yfir í Orion, sem nú var snúið til baka til Reykjavíkur. Þetta var mikið björgunarafrek og hlaut Jörundur af þessu nokkurn heiður.

Nú var umskipað í Reykjavíkurhöfn. Talbot var ekki farið og tók Jones skipherra Trampe greifa og fleiri um borð í herskipið, en á Orion voru Jörundur, Phelps og fleiri. Orion sigldi beina leið til London, en Talbot kom ekki þangað fyrr en tveimur vikum síðar. Skömmu eftir það var Jörundur handtekinn. Ekki fyrir að hafa gert uppreisnina á Íslandi, heldur fyrir að hafa brugðist heiðursmannsloforðinu um að halda kyrru fyrir sem stríðsfangi. Í fangelsinu kynntist hann argasta lýð og meðal annars lærði hann þar fjárhættuspil og ýmis svindlbrögð og var eftir það forfallinn spilafíkill. Eftir fimm vikur í þessu fangelsi var kveðinn upp dómur yfir honum. Hann skyldi vera fangi um borð í fangaskipi með öðrum stríðsföngum. Kröfum um að framselja hann til Danmerkur var alfarið hafnað.

[breyta] Fangi

Í október 1809 var Jörgensen fluttur um borð í fangaskipið Bahamas. Þetta var frekar lítið skip en þó voru um borð 800 fangar af ýmsu þjóðerni. Margir þeirra voru danskir stríðsfangar eins og hann, en það var honum frekar andstætt, því að allir Danir voru honum ævareiðir fyrir að láta Breta ná herskipinu Admiral Juul. Þarna var hann fangi í tæpt ár og notaði tímann til að skrifa, en hann var allafkastamikill rithöfundur, þó að deila megi um gæðin. Hann var látinn laus af skipinu í september 1810 gegn drengskaparheiti um að halda kyrru fyrir í Reading, sem er smáborg um 65 km. vestan við London.

Í Reading hélt hann áfram ritstörfum og lét gefa út eftir sig eitt og annað. Hann kom sér í mjúkinn hjá yfirstéttarfólki, ævinlega tungulipur. Mörgum þótti upphefð í því að fá að kynnast þessum ævintýramanni. Þarna sat hann í farbanni þar til í júlí 1811, að hann var látinn laus. Hann fór beina leið til London og lifði þar í sukki og svalli og sólundaði öllum eigum sínum og safnaði skuldum fram á árið 1812. Þá var honum varpað í skuldafangelsi. Þar gengu menn „frjálsir“ en urðu að greiða fyrir veru sína. Í þessu „fangelsi“ hitti hann fyrrum félaga frá Íslandsferðinni, því að þar var Savignac fyrir og hafði það nokkuð gott. En Jörgensen var haldinn slíkri spilafíkn, að í stað þess að greiða skuldir sínar og kaupa sig þannig lausan, spilaði hann öllu fé frá sér hvað eftir annað.

[breyta] Njósnari Breta

Fyrir tilviljanir og heppni tókst honum að ná eyrum valdamanna, sem urðu honum hjálplegir á æðstu stöðum. Honum var falið að gerast njósnari fyrir Breta á meginlandi Evrópu. Hafði hann nú fullar hendur fjár og allar skuldir hans voru greiddar fyrir hann. Hann lagðist beint í sukkið aftur og sinnti ekki störfum sínum á meðan utanríkisráðuneytið hélt að hann væri að njósna í Evrópu. Það var ekki fyrr en á miðju ári 1815, sem hann fór til að sinna þeim störfum. Þá voru Napóleonsstríðin í fullum gangi og hann reyndi að ná sambandi við Wellington hershöfðingja, sem hann hafði kynnst áður, en það tókst ekki. Hann var félaus í Frakklandi, en átti að vera í Þýskalandi og þar biðu laun hans. Þangað komst hann með því að ljúga sér út fé hvar sem hann fór. Í Berlín lifði hann hátt og tókst að komast í mjúkinn hjá aðlinum. Þaðan fór hann til Dresden og lenti þar enn á ný í spilasolli og að lokum flúði hann skuldir sínar fótgangandi og komst til Hamborgar. Bretar voru ánægðir með upplýsingar hans og borguðu honum vel fyrir njósnirnar. Þessu fór fram til 1817, en þá fór hann aftur til London. Hann skrifaði ritgerðir um vörusmygl og um skattsvik og fékk vel greitt fyrir þær frá utanríkisráðuneytinu. Hann lét gefa út ferðabók sína, sem þótti léleg.

[breyta] Newgatefangelsi

Aldrei gat hann haldið sér frá spilum og nú lenti hann í fangelsi vegna skulda fyrir alvöru. Hann var settur í Newgatefangelsið, sem veitti honum ekkert frelsi eins og hann hafði notið í hinu fyrra. Hann komst í starf á sjúkradeild fangelsisins og stóð sig vel þar. Þarna var hann í nokkur ár, en 1821 í nóvember var hann látinn laus með því skilyrði að hann yfirgæfi Bretland áður en mánuður væri liðinn. Að sjálfsögðu stóð hann ekki við það og breytti í engu lifnaðarháttum sínum. Svo að hann lenti aftur í Newgate í október 1822.

[breyta] Ástralía

Í árslok 1825 var Jörgensen fluttur um borð í fangaskip og var áfangastaður Nýja Suður-Wales. En hann fékk því framgengt að hann var fluttur um borð í annað skip, sem fór til Van Diemenslands (Tasmaníu). Það skip hét Woodman. Á leiðinni var hann aðstoðarmaður skipslæknisins og stundaði jafnframt njósnir fyrir skipstjórann. Þegar til Hobart kom þótti honum mikið til um þá breytingu, sem orðin var frá því hann var þar við rannsóknir í óbyggðum aldarfjórðungi fyrr. Nú var þarna 8000 manna bær. Hann fékk meðmæli frá skipstjóranum til landsstjórans og var vægt tekið á honum. Honum tókst að vinna sig upp í Hobart og fékk stöðu sem eftirlitsmaður með hinum föngunum. Síðar varð hann lögregluþjónn í Hobart og giftist þar. Kona hans var írsk og hét Nora Corbett. Að sjálfsögðu var hún fangi eins og hann. Þau giftu sig í janúar 1831. Það var víst ekki hamingjuríkt hjónaband. Hann sagði af sér lögregluþjónsstöðunni og þau fóru bæði að lifa í slarki og drykkjuskap. Jörgensen vann við skriftir og liggur ýmislegt eftir hann frá þessum tíma. Þau bjuggu í húsi númer 4 við Watchorn stræti. Jörgensen var greiddur út 200 punda arfur frá Kaupmannahöfn (líklega eftir föður sinn). Einhverntíma um 1835 fór hann fram á að vera náðaður og var það veitt, þó með því skilyrði, að hann kæmi aldrei aftur til Bretlands. En hann mátti fara hvert annað sem honum sýndist og var frjáls eftir það. Hann fór þó hvergi. Kona hans dó fyrir 1840 og hann lifði áfram sama slarklifnaði og fyrr. Hann dó í Hobart 20. janúar 1841 á 61. aldursári. Sagt er að hann eigi afkomendur í Ástralíu, en ekki er vitað hvar hann liggur grafinn.

[breyta] Heimildir

• Jörundur hundadagakongur eftir Rhys Davies (Rvk. 1943)
• Íslandskóngur (sjálfsævisaga), R. 1974
• Saga Jörundar hundadagakóngs eftir Jón Þorkelsson, Kaupmannahöfn 1892
• Sjálfstæði Íslands 1809 eftir Helga P. Briem, Hið Íslenzka Þjóðvinafélag Reykjavík 1936.

[breyta] Tenglar

• Kvonfang og ævilok Jörundar hundadagakonungs; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1954