Kelties

vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.

Die Ses Nasies wat as die hartland van die moderne Kelte gesien word. Let daarop dat selfs in die gebiede is Kelties meestal 'n klein minderheid van die aantal sprekers uitmaak

Die Kelties tale is die tale wat afstam van Proto-Kelties. Dit is 'n tak van die Indo-Europese tale wat deur die Kelte gepraat is, een van die eerste Europese groepe wat oor die hele kontinent versprei het. Die groep het uit die 5de eeu vC vanuit sentrale deel van Europa getrek. Kelties bestaan vandag uit vier lewendige gemeenskapsale, Iers-Gaelies, Skots-Gaelies, Wallies en Bretons wat op die randgebiede van state met ander meerderheidstale gepraat word. Twee ander tale, Manx en Cornies, het onlangs, Cornies in die 18de eeu en Manx in die 19de eeu, hulle status as gesproke gemeenskapstale verloor maar is die onderwerp van herlewingspogings. Benewens die randgebiede in hulle oorspronklike taalgebiede in Europa, word keltiese tale ook in oostelike Kanada, Patagonië en deur verspreide groepe in die VSA en Australië gepraat. Keltiese tale wat intussen uitgesterf het, het ook die Romaanse en Germaanse tale wat dit verplaas het beïnvloed, soos byvoorbeeld die opname van Galliese woordeskat in Frans en Keltiese invloed op Engels.^[1] Oral ter wêreld word plekname met Keltiese oorsprong ook aangetref. ^[2]

Die sprekers van hierdie tale neem baie af en dit word veral deur Engels en Frans verdring.

[wysig] Klassifikasie

Daar kan maklik aangetoon word dat Kelties 'n lid van die Indo-Europese taalfamilie is. Kelties vertoon sekere argaïese eienskappe soos die gebrek aan 'n volledig ontwikkelde infinitief, die gebrek aan 'n werkwoord vir "om te hê", differensiasie van geslag in die 3 en 4 getalle en Onderwerp-Voorwerp-Werkwoord woordvolgorde in Keltiberies en Leponties. Die keltiese tale se mees ooglopende onderskeiding van ander Indo-Europese tale is die verlies aan die Indo-Europese *p soos geïllustreer deur Gaeliese woord vir voël, éan en Walliese edn teenoor Latyn penna en Grieks pterón. Daar word soms gemeen dat Kelties 'n spesiale verhouding met Germaans en met Italies het, dit is geter waarskynlik eerder as gevolg van taalkontak as taal-genetiese oorwegings.

Die Keltiese tale word gewoonlik verdeel in die Eiland-Keltiese tale en die Vasteland-Keltiese tale. Die klassifikasie lewer 'n nuttige historiese en werksdefinisie. Vasteland-Keltiese tale verwys na die vroegste ontwikkeling van die Keltiese tale terwyl die Eiland-Keltiese tale verwys na die direkte voorgangers van die moderne keltiese tale. Taalkundig is klassifikasie van die Keltiese tale egter meer ingewikkeld.

Vasteland Kelties is gedeeltelik geherkonstrueer uit plekname, geskrifte en aspekte wat in Italies en Germaans geleen is. Daar was 'n onekende aantal Vasteland Keltiese dialekte waaronder Gallies, Keltiberies, Leponties en Galaties. Verder is Kelties in die Romeinse provinsie Noricum gepraat en word 'n aparte dialek, Narbonenses, in die suide van Frankryk gepostuleer. Die Vasteland Keltiese tale het almal uitgesterf en dit blyk dat Kelties geheel en al op die Europese vate land uitgesterf het teen 500 n.C.

In die Britse Eilande het Kelties egter oorleef as Pikties in Skotland noord van die Forth-Clyde lyn en in Ierland. In die Romeinse provinsie in Groot-Brittanje is die Britse tale deur Latyns beïnvloed maar het dit oorleef en Noordelike en Suidelike variante ontwikkel wat in Wallies, Cornies en Bretons ontwikkel het. In Skotland is Pikties is deur die Gaelies van setlaars uit Ierland vervang wat 'n kontinue Gaelies gebied tussen Ierland, die Eiland van Man en Skotland gevestig wat die voorloper van die hedendaagse Iers-Gaelies, Manx-Gaelies en Skots-Gaelies was.

Taalkundig word Kelties in P-Kelties en Q-Kelties verdeel opgrond van die tale se hantering van die Proto-Keltiese *k^w, wat *p geword het in die P-Keltiese tale en *k in die Q-Keltiese tale. In die klassifikasie is die Britoniese Keltiese tale, Wallies, Cornies en Bretons, P-Kelties en die Gealiese tale Q-Kelties. Die Proto-Keltiese werkwoord wortel *k^wrin- "om te koop", het by voorbeeld pryn- geword in Wallies maar cren- in Oud-Iers. Wanneer moderne Keltiese tale beskou word is, "Q-Kelties" ekwivalent aan "Goidelies" (Gaelies) en "P-Kelties" aan "Britonies", aangesien geen van die Vasteland Keltiese tale oorleef het nie.

[wysig] Die Invloed van Kelties op ander tale

[wysig] Keltiese invloed op Frans

Voor die Romeinse besetting van Gallië, wat rofweg ooreenkom met vandag se Frankryk deur Julius Caesar in 58–52 v.C. is Gallie grootliks deur 'n Kelties volk, wat die Romeine die Galliërs (Latyn: Galli) genoem het. Tenspyte van die oorhersend Galliese bevolking minder as 200 woorde met 'n Keltiese etimologie in Frans behou gebly. Die woorde is meestal plekke (ber, lande), plantname (berle, chêne, if) en woorde wat oor landelike lewe en die aarde handel (vernaamlik: mouton, tonne, crème, charrue, charriot, barde, baume, bouc, boue, brosse, caillou, cervoise, druide, magouille, orteil, souche)^[3]. Ander Galliese woorde is wel deur Latyn in Frans ingevoer, veral woorde vir Galliese voorwerpe en gebruike wat vir die Romeine nuut was en waarvoor daar nie 'n ekwivalent in Latyn was nie (b.v. braies, ambassade, matras). Latyn het vinnig as gevolg van handel, amptelike en opvoeding die lingua franca oor die hele die hele Galliese gebied geword. Dit is egter tot die 4de eeu nie deur die meerderheid van die Galliërs aanvaar nie. benewens die Keltiese bydra tot die Franse woordeskat het dit 'n aantal folonologiese en taalkunige invloede op Frans gehad. Fonologiese veranderinge wat aan Kelties toegeskryf word sluit in:

• die opheffing van [o] na [u] (soos in alle keltiese tale)
• die verandering van [o] na /eu/ [ø] of [œ],
• [a] na [æ] na [e]*
• ct > xt > it (soos in lactem > lait)*
• die frikasering en skrapping van stemhebbende intervokaliese konsonante (g, d, b)
• die palatalisering van jod [j] na [dj] na [ž]; (ego > je)
• die difthongifisering van geslote lang /e/ na /oi/ (soos in die Britoniese tale [ui])
• die gebruik van liaisons en enchaînement (soos in alle Keltiese tale)
• nasalisering (soos in Bretons en Gaelies)
• die invoeging van epenthetic homorganic konsonante tussen nasale en liquids; simulare > sembler, *venira > viendra (soos in Wallies en Manx)

Ander taalkundige veranderings sluit in:

• besit aangedui deur à in plaas van de (ce livre est à moi) (soos in alle Keltiese tale)
• die gallisisme c'est...qui, que gebruik vir beklemtoning
• tel in twintigs; quatre-vingts en in Oud-Frans treis vingts, cinq vingts
• die einde van die 1ste persoon meervoud selfstandige naamwoord -ons (cf. Breton caromp, Welsh aethom)
• die invloed van betekenis en vorm van avec, car, oui, chez, aise, aveugle, tête, huitaine en quinzaine, fleur de farine, fois, en monde "mense"
• die gebruik van periphrastic phrases om aspek aan te dui; i.e. en train de, venir de, après + verb, etc. (soos in alle Keltiese tale)
• die aanneem van die intensive voorvoegsel ro-, wat die meoderne re- geword het (compare: luire "om te glinster" vs. reluire "om te skyn"; tirer "om te trek" vs. retirer "om terug te trek, weg te neem")

[wysig] Keltiese invloed op Engels

Keltiese volke het in ongeveer 600 v.C in die Britse Eilande aangekom en was die dominante kultuur toe die die Anglo-Saksiese kultuur en taal in die 6de en 7de eeue oor oos en sentraal Brittanje versprei het. In die uithoeke van die eiland het Keltiese tale egter behou gebly. Keltiese stamme het egter ook met die Germaanse aankomelinge vermeng wat daartoe gelei het dat elemente van hulle taal in wat uiteindelik Engels sou word opgeneem is.^[1]

Keltiese woorde is uit drie bronne in Engels ingevoer: woorde wat in die Germaanse tale opgeneem is in die Europese vasteland, leenwoorde wat oorgeneem is na vestiging in die Britse eilande en woorde uit Ierland. Eersgenoemde was gewoonlik geassosieer met konflik en oorlog aangesien die Klete baiekeer as huursoldate gesien is. Die tweede groep hou veral veband met plekke en laasgenoemde word baiekeer geassosieer met die kerstening van Brittanje. Met die Normandiese verowering is 'n taalkundige hiërargie kelties aan die onderkant geplaas is. Die lae status wat die Keltiese tale vir baie eeue gehad het, het waarskynlik gelei tot die geringe opname van Keltiese woorde in Engels. Woorde wat wel in Engels opgeneem is luit in bucket, car, crockery, noggin, gob, slogan en flannel, truant en gaol.^[1]

[wysig] Verwysings

1. ^ ^{1,0 1,1 1,2} Claire Lovis, Celtic Influence on the English Language, University of Toronto, 2001, Besoek op 26 Mei 2007
2. ^ Donald MacAulay The Celtic Languages, Besoek op 22 Mei 2007
3. ^ Mots français d'origine gauloise, Besoek op 26 Mei 2007