Napoleyon Bonapåre
Èn årtike di Wikipedia.
Napoleyon Bonapåre, come prononcî e walon, di s' vraiy no "Napoleone Buonaparte", rifrancijhî "Napoléon Bonaparte" (on djheut, el fén do 19inme sieke li vî Napoleyon, po fé l' diferince avou Napoleyon III), ci fourit li prumî impreur di France. Il a skepyî li 15 d' awousse 1769 a Ajaccio, el Côsse, ey a morou li 5 di may 1821 a l' Iye Sinte-Elinne.
El Walonreye, i continouwrè li redjime francès.
E 1802, i s' racmoidrè avou l' Påpe, et siner l' Concordat. Et shuvanmint, mete ene ahote al margaye inte les curés djureus eyet ls ôtes.
I va amonter l' Grande Årmêye, et s' aler bate dins tote l' Urope, disconte des Holandès, des Inglès, des Otrichyins, des Rûsses, des Prûsyins, des Espagnols. Il aveut dins l' epinse d' elzî apoirter l' liberté siconte des rwès l' elzès spotchént. Mins gn aveut k' lu ki tuzéve insi. C' est çk' on voeya bén al guere d' Espagne, la k' c' est l' peupe ki lûta conte les Francès, ene ene sôre di gueriya.
Dins bråmint des batreyes, gn aveut des Walons des deus costés : des cis avou ls Otrichyins, come li conte di Latour, et des ôtes, egadjîs volontaires, avou Napoleyon. Inte di zels, Tchårlî Djambe-di-bwès.
Po-z ecwårler ses tropes, i va vinde li Louwiziane ås Amerikins. Ci fourit l' pus grand martchî d' atchtaedje di teres di tos les tins.
Å cmince, i wangna mwintès batreyes. Mins li djoû k' i vla ataker les Rûsses dins leu payis, e plin ivier, tot lyi tourna l' cou. Et ci fourity l' Berezina (1812). I fourit plouzé, ey evoyî a l' Iye d' Ele (1814). Adon, li Walonreye va esse metowe avou l' Rweyåme Uni des Bas Payis.
Mins Napoleyon parvénrè a steper evoye, ey a ratropler ene novele årmêye e 1815. Les Aloyîs (Otrichyins, Prûsyins, Inglès) si rapoûlnut co on côp. Gn a ene prumî dispoûslêye Li mwaisse batreye si fjha a Waterlô. Et Napoleyon ramassa ene dôpinne.
I fourit evoyî ås ziverkôfs (Iye Sinte-Elinne), la k' i dihota.
Ådvins |
[candjî] Sôdårs et redjimint walons da Napoleyon
- Tchårlî Djambe-di-bwès
- Li redjimint des tchesseus d' Aremberg.
[candjî] Rimanances da Napoleyon el Walonreye
Napoleyon a leyî bråmint des sovnances el Walonreye:
- les pîces di manoye : des napoleyon.
- tote li tcherpinte des lwès modienes : li côde Napoleyon.
- les costumes des måtches di l' Eter-Sambe-et-Mouze.
- des nos d' plaece, et d' cåbarets.
- on no d' famile : Limpreur.
- des assaetchances touristikes el Walonreye, come li hourêye di Waterlô, des muzêyes come a Lignè, des ptits canons e sacwantès plaeces.
- l' uzaedje corant do laid mot : "miere", al manire di Cambrone.
[candjî] Politike linwistike da Napoleyon
I vola k' les Holandès djåzénxhe francès. C' est kécfeye po s' rivindjî d' çoula ki Wiyåme d' Orandje vola k' les Bedjes cåzénxhe holandès, tins k' i fourit mwaisse el Beldjike.
