Karel den Grôotn

Uit Wikipedia

Karel den Grôotn

742- 814
Keunink van ’t Frankisch Ryk
Periode 768-814 Vôorganger Pepeyn den Kortn Ipvolger Lodewyk den Vroomn
Keizer van et Illig Rôoms Ryk
Periode 800-814 Vôorganger - Ipvolger Lodewyk den Vroomn
Voader Pepeyn den Kortn Moeder Bertrada van Laon

Karel den Grôotn (Latyn Carolus Magnus), van ‘t Uus van de Karoliengers, Jupille-sur-Meuse, 2 april 742 - Aakn, 28 januoari 814), was van 768 tout an z’n dôod keunink van de Frankn en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer van 't Illig Rôoms Ryk gekrôond.

Inoud 1 Zyn leevn 2 Zyn veroveriengn 3 Keizer 4 Cultureel 5 Dôod en ipvolgienge 6 Vrouwn en kinders

[bewerkn] Zyn leevn

Karel den Grôotn was de zeune van Pepeyn den Kortn, d'n eestn keunink van 't Uus van de Karoliengers, en Bertrada van Laon, bygenoamd Bertrada met de grôte voetn. D’r zyn gin portreitn van Karel bekend, moa deurda z’n skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n mè z’n 1 meter 93 styf grôot was. ‘t Was e rostn en j’aad e moustache.

Zyn grôotvoader Karel Martel was de latstn Hofmeier van ’t geslacht van de Pepinidn.

Karel den Grôotn volgde z’n voader ip achter z’n dôod in 768 en regeerde tegoare mè z’n broere Karloman. In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keunink van hêel ‘t Frankisch Ryk.

[bewerkn] Zyn veroveriengn

Je breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verenigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Langobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van z’n macht liep zyn Ryk van de Elbe en de Oder tout an de Pyreneeën.

• In 773: de Langobardischn oofdstad Pavia. Je zet d’n Langobardischn keunink Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n em ip Poasdag 774 keunink van de Frankn en de Langobardn noemn.
• In 785:de Saksn. D’n ertog van de Saksn Widukind bekeert em tout ‘t christelik gelôof.
• In 788: d’n ertog Tassilo III van Beiern
• 795-796: de Avaarn (nu Kroatië, Tsjechië, Slovakeye en West-Ongareye) an d’Oostgrenze.
• In 810 most ’n noa Friesland vo de Deensche Vikings teegn t’oudn.
• Je veroverdeg ôok ’t gebied ten zuudn van de Pyreneeën

[bewerkn] Keizer

’t Besteur van Karel den Grootn was g’inspireerd ip de klassiekn oudeid en ip Kestdag 800 liet ‘n em deur paus Leo III in Rome tout keizer van ‘t West-Romeins Ryk kroonn, een titel die sedert 476 nie mê in West-Europa gebruukt was. Achter den oundergank van ’t West-Romeins Ryk a Byzantium de keizerstitel g’erfd en nu zoatn ze met een twêekeizersprobleem. Moa ‘t Oost-Romeins Ryk was styf verzwakt en ze woarn nie sterk genoeg vor under te verweirn. In 812 erkende Byzantium teegn under gouste officieel ‘t Frankisch keizerschap.

[bewerkn] Cultureel

Karel den Grootn sprak verschillige toaln: Latyn en enigte Germoansche dialectn. Z’n eign toale was e Frankisch dialect van ’t westgermoans of e vroege vorm van ’t Oudnederlands. Je kost nie leezn of schryvn, moa je liet volksveroaln ipschryvn in ’t Frankisch. Da boek is jammer genoeg verloorn gegoan.

Binst z’n reizn noar Itoalië kwamt ‘n in contact met e heeln andere weireld. Je zagt de monumentn van Rome, de verfynde Byzantynsche cultuur in Ravenna en je wilde dat ôok in ’t noordn. Je begost kunst en weetnschap t’introduceern en je richtte schooln ip.

‘t Hof van Karel den Grootn wierd ‘t centrum van intellectueel leevn. In de schooln wierd er e nieuw schrift ountwikkeld da zorgde vor êeneid in ’t schryvn. Die vereenvoudigienge van ‘t Merovingisch schrift, in de vorm van de veel beter leesboarn Karolingischn minuskel, èt de boasis geleid vo ‘t schrift van de Germoansche en Romoansche toaln, woavan dat ‘t Manuscript Codex Aureus, e godsdienstig boek dat ’n liet moakn in een abdye, e goe voorbeeld is.

‘t Was e round schrifttype dat em zere verspreidde over heel Europa. Loater wierdn de spaties ingevoerd, wa da nog beter leesboar was. ‘t Schrift evolueerde noa ‘t Gotisch schrift omda de schryfstifte vervangn wierd deur de ganzeplume.

De drukletters van nu, die ountwikkeld zyn in de Renaissancetyd in Itoalië zyn gebaseerd ip de Karolingischn minuskel.

Die iplevienge van ‘t cultureel leevn leidde tout de Karolingische Renaissance. Een importent voorbeeld uut de Karolingische Renaissance ip gebied van architecteure is de Paltskapelle. Karel den Grôotn liet de kapelle van z’n verbluufplatse (palts) in Aakn bouwn, een achtoekig bouwwerk woavan dat ’t ountwerp gebaseerd was ip de basilieke van San Vitale in Ravenna. D’n bouw van ’t centroal achtoekig gedeelte van d’n loatern Dom begost in 796. ’t Is lange d’inspiroatiebronne gewist vo d’ountwerpn van kerkn.

[bewerkn] Dôod en ipvolgienge

Karel den Grôotn is begroavn in z’n eigen kapelle in Aakn. Zyn enigstn zeune die nog leefde, Lodewyk den Vroomn, volgdeg em ip.

[bewerkn] Vrouwn en kinders

Karel den Grôotn a zeevntien kinders met acht van z’n tien geweetn vrouwn of byzittn.

Met Himiltrude:

• Pepeyn met den Bult (769-811)

Met Desiderata van Lombardeye: gin kinders.

Met Hildegard van Zwaabn neegn kinders:

• Karel den Joungern (772-811), keunink van de Frankn van 25 december 800
• Pepeyn van Itoalië (773-810), keunink van Itoalië (781- 810)
• Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
• Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
• Lodewyk den Vroomn (778-840), keunink van Aquitanië en keizer, twêelinkbroere van Lotharius
• Lotharius (778-79/80)
• Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
• Gisela (781-808)
• Hildegarde (782-783)

Mè Fastrade van Franconie:

• Theodrada (784-)
• Hiltrudis (787-)

Mè Luutgarde van Alemanië: gin kinders

Uut z’n veroudienge mè Sigrada:

• Rothaid (784-)

Uut z’n veroudienge mè Reginopycrha:

• Drogo van Metz (792-), bisschop van Metz, abt van Abdye van Luxeuil
• Hugo (794-844), abt

Uut z’n veroudienge met Adelinde:

• Theodorik (807-819)

Uut z’n veroudienge mè Madelgardis:

• Routhildis (807-), abdis van Faremoutiers