Todesco ałeman
Da Wikipedia, ła ençiclopedia libara.
El todesco ałeman, o senplizsemente ałeman, el xe na serie de varianti de ła łéngoa alta todesca, cioè "diałeti" del todesco ufizsiałe, che i vein reconduxesti al popoło dei Ałemani.
El vien parlà da zserca 10 miłioni de persone inte'l Baden-Württemberg inte'l sud de ła Jermania, in Alsazsia, in Svizsera e inte ła rejon austriaca del Vorarlberg e anca intel Liechtenstein.
Indice |
[modifica] Sudivixion
Qua podee catar na sudivixion de łe varie varianti de l'ałeman. El nome spezsifego tante volte no'l existe, dunque el sarà asà el nome in todesco co na spiegazsion intra paréntexi in vèneto.
[modifica] Schwäbisch (Svevo)
El Schwäbisch el xe parlà in parte del Baden-Württemberg e de ła Bavaria. El prexenta afinità col diałeto bavarexe.
łe zsità pi grande onde che'l xe parlà łe xe Stocarda, Augusta, Ulm, Reutlingen e Tubinga.
El Schwäbisch el xe caraterixà da ła prexenzsa de ła paroła zseltica keja ("cascar"). In oltre i fonemi todeschi hûs, îs i deventa hous, eis (ejs) e no huus/hüüs, iis cofà inte qûeł' altri diałeti ałemani.
El diałeto el prexenta łe pròsime varianti:
- Oberschwäbisch o Svevo Alto;
- Unterschwäbisch o Svevo Baso;
- Allgäuerisch, parlà intel Nord de ła Svevia.
El Templer-Schwäbisch e el Sathmarisch i xe intra łe varianti del Schwäbisch parlae fora de ła Jermania.
[modifica] Hochalemannisch (Alto Ałeman)
El'Hochalemannisch el xe un diałeto parlà inte ła Svizsera jermanòfona, in Liechtenstein, in Alsazsia (Franzsa) e in coalche comun tałian.
Carateristeghe: el sono /k/ el deventa el Fricativo x, e no kʰ o kx cofà in Baso Ałeman.
Existe difarenti varianti:
- elHochalemannisch vero e propio, parlà in Svizsera a Xurigo, a Bienne e in tanti altri comuni;
- el Liechtensteinisch, diałeto parlà in Liechtenstein;
- el Schweizerdeutsch;
- elHöchstalemannisch.
[modifica] Schweizerdeutsch (Svizsero todesco)
Parlà oviamente inte ła Svizsera jermanòfona, el se devide in Westschweizerdeutsch (Svizsero todesco ozsidentałe) e Ostschweizerdeutsch (Svizsero todesco orientałe).
łe difarenzse infra ste do varianti łe xe intel ditongo ei ou øi (e non ai au ɔi) e inte i verbi co do forme plurałi (-ə -ət -ə) (e no co na soła, come che invezse càpita normalmente -əd̥ -əd̥ -əd̥).
[modifica] Höchstalemannisch (Altìsimo ałeman)
El xe na variante menor de l'alto ałeman che no'l prexenta ditonghi (ʃniːə(n) buːə(n) e gnanca ʃneijə bouwə) e tre forme plurałi par i verbi (-ə(n) -ət -ənt). łe finałi łe xe mantegeste anca intel plurałe.
El vien parlà in tanti canton e comuni svizseri (Berna, Uri, Obvaldo, Canton Nidvaldo, Glarona, Friburgo, Vałexe.
In seguito ai spostamenti de l'etnìa Walser, el se ga po difondest anca inte'l Canton Tizsin e intel Canton Grixoni (Svizsera), in Liechtenstein, intel Vorarlberg (Austria) e a Gressoney (Itałia).
[modifica] Niederalemannisch (Baso Ałeman)
El Niederalemannisch el xe un diałeto ałeman parlà in Baviera e Baden-Württemberg (Jermania), in Svizsera, inte na banda de l'Alsazsia (Franzsa) e inte'l Vorarlberg (Austria).
Existe ste varianti menori:
- l'Allgäuerisch, parlà inte ła rejon de l'Allgäu (Baviera);
- el Wälderisch (o Vorarlbergisch), parlà inte'l Vorarlberg (Austria);
- el Südbadisch, parlà inte'l sud del Baden-Württemberg;
[modifica] Oberrheinalemannisch (Ałeman de l'alto Reno)
L'Oberrheinalemannisch el xe na sub-partizsion del baso ałeman. L'existe in do varianti:
- el Baseldeutsch (Todesco de Baxiłea), parlà escluxivamente intel Canton de Baxiłea (Svizsera);
- l'Elsässisch (Alsazsian), parlà soratut inte łe xone vizsine a ła zsità de Colmar e a Strasburgo (Franzsa).
