Haiti
Wikipedia'dan
Haiti (yä isä Haïti) - Hispaniola utırawınıñ Könbatışında urnaşqan däwlät, utırawnı Karib Diñgeze äyländerep ala. Kuba dan Könçığışqa. Fransnıñ häm Amerika Quşma Ştatlarınıñ elekke kolonísı. Xäzerge Haitidä anarxí şartlarında yäşäp kilä.
|
|||||
| Milli äytem: L'Union Fait La Force (Fransızça, Berlek Qüät Eşli) |
|||||
 |
|||||
| Official languages | Fransızça, Haiti Kreolça | ||||
| Başqala | Port-au-Prince | ||||
| Präzident | Boniface Alexandre (interim) | ||||
| Premier-Minister | Gérard Latortue | ||||
| Mäydan - Bar - % su |
143. 27,750 km² 0.7% |
||||
| Xalıq - Bar (Yıl) - Tığızlığı |
92. 7.5 million (Yül 2003) 271/km² |
||||
| Aqça | Gourde (HTG) | ||||
| Säğät zonı | UTC -5 (Qışqı Waqıt yuq) | ||||
| Bäysezlek - Íğlan itkü - Tanu |
(Franstan) 1. Ğínwar, 1804 1825 (Fr), 1863 (USA) |
||||
| Milli hímn | La Dessalinienne | ||||
| İnternet domainı | .ht | ||||
| Telefon kodı | 509 | ||||
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Taríx
Haiti taríxı
Hispaniolanıñ baştağı xalqı - üterep betergän diärlek Arawak (yä Taíno) qäbiläläre. Alarnıñ üterü Kristofor Kolumb'nıñ kilüdän soñ 1492. yılda başla. Utırawnı 17. yöz axırında şikär plantasílarda eşläwçe Afrikan qolları urnaşalar.
1697.ta İspania Hispaniolanıñ öçtän ber öleşe (Könbatışta urnaşqan Saint-Domingue isemle bilämä) Fransqa birä. Ul 18. yöz Fransınıñ iñ bay kolonílarndan berse ide. 1791. yılnıñ 22. Augustinda qollarnıñ fätnese oyıştıra. Bäysezlek öçen suğış başladı. Haitilelär Napoléon Bonaparte cibärgän armísını tar-mar itkäç, üz bäysezlegen 1804.nıñ 1. Ğínwarında íğlan itälär.
Haiti - 'Qara' cömhüriätlärdän iñ berençe, dönyada qollıqnı beterä toruçı däwlät. Quşma Ştatlar häm Batış Awrupı Haitigä qarşı sanksílar başla. 1852. yılda Frans qol biläwçelärgä "reparasílar"nı taläp itä (90 million altın franc'lar - xäzerge $21.7 miiliard).
Şul säbäple Haiti Könbatış Yarımşarda iñ yarlı il başla, däwlättä korrupsí çäçäk itä. 1957.dän ilne yörtüçe François Duvalier, "Papa Doc", 1964.tä diktator bula. Ul da Tonton Macoute volonter armísı yörtä. Anıñ eşen däwam itüçe - 19-yäşle ulı Jean-Claude Duvalier, "Baby Doc", 1971.dä xakim ala. "Baby Doc"'nı 1986.da bärep töşerälär.
1990. Jean-Bertrand Aristide präzidentkä saylanudan soñ xärbilärneñ xakímı betä. Şul uq waqıtta ul xärbilär qarşı köräşä.
2000.da Aristide yañaça präzident bula. 2004.nıñ 5. Febrälendä, "Artibonite Revolúsion Qarşı Toruçılar Frontı" isemle qorallanılğan ğísyançılar törkeme Gonaïves polis bülegen üz kontrolenä ala. Bu fetnä 17. Febräldä Artibonite provinsíğa tarala. Dominikan Cömhüriätendä torğan sörgendä yäşäwçe oppozisílılar qatnaştı.
2004.nıñ 29 .Febrälendä Aristide Haitine taşlap kitä. Amerika birgän charter oçqıçı belän Arestide Üzäk Afrika Cömhüriätenä küçä. Baş Qazísı Boniface Alexandre präzident bulıp eşli başla.
[üzgärtü] Säyäsiä
Ayırım kertemi: Haiti säyäsiäsi
Haiti präzidentçä cömhüriät (republik) ide. Milli Mäclesne häm präzidentne saylílar, ägär dä anda autoritar xakímiät bulsa.
Konstitusí 1987.dä qabul itelgän. Ürnäkläre - Quşma Ştatları häm Frans Konstitusíları. 1994.qa ul bötenläy üzgärtelgän ide.
[üzgärtü] Departmentlar
Haitidä 9 department bar ide:
- Artibonite
- Centre
- Grand'Anse
- Tönyaq
- Nord-Est
- Nord-Ouest
- Ouest
- Sud
- Sud-Est
[üzgärtü] Geografiä
Haitineñ töp mäydanın tawlar urnaşalar. Alardan tış yılğa üzännär häm keçkene yar tigezlär dä bar ide. Könbatışta häm üzäktä zur biek platolar urnaşqan.
İlneñ iñ zur şähäre - 2 millionlı Port-au-Prince (başqalası), ikençese Cap-Haпtien (0.6 million toruçılar).
[üzgärtü] Íqtísad
Xalqınıñ 80% xäyeçelelär, dönyada yarlıq buyınça ikençe däwlät. Xalqınıñ 70% krästiännär ide.
[üzgärtü] Demografä
Xalqınıñ tığızlığı 270 keşe/q km bulsa da, xalqınıñ küpçelege şähär zonlarında, üzännärdä yäşilär. Haitilelärneñ 95% Afrika raslı. Başqalar - Mulatlar. Berniçä Awruplı da yäşilär. Xalqınıñ ⅔ awıllarda yäşilär.
Fransız tele - räsmi tellärdän berse (10% keşe söyläşlä). Bar Haitilelär Haiti Kreol telen belälär, bu ikençe räsmi tele. Yäşlär häm eşmäkerlär İnglizçä yaxşı belälär.
Roman Katholik çirkäwe räsmi din dip saníla. Berniçä xalqı Protestantlar ide. Haitidä voodoo ğädätläre saqlandı.
