Burza (sztuka)

Z Wikipedii

Burza (ang. The Tempest) - sztuka autorstwa Williama Shakespeare'a, dawniej uznawana za komedię, co jest jednak dyskusyjne z powodu elementów, które pomniejszają komediowy wydźwięk. Obecnie jest często uznawana za romans^[1].

Burza jest jedną z ostatnich sztuk Szekspira, a zarazem jedyną, w której Szekspir zachował zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji^[2]. Przedstawione wydarzenia rozgrywają się w przeciągu kilku godzin na odległej wyspie.

Uznana w początkowych latach swojego istnienia za przeciętną, współcześnie coraz częściej jest doceniania i uważana za jedno z największych dzieł barda ze Stratford^[3].

Spis treści 1 Źródła, wydanie i pierwsze inscenizacje 2 Fabuła 3 Postaci 4 Polskie tłumaczenia i interpretacje 5 Odniesienia do Burzy w kulturze 6 Zobacz też 7 Bibliografia 8 Przypisy 9 Linki zewnętrzne

[edytuj] Źródła, wydanie i pierwsze inscenizacje

Burza jest jedną z nielicznych sztuk tego autora, dla których nie da się jednoznacznie wskazać źródła. Mimo tego, niektórzy badacze wskazują na "The Decades of the New Worlde Or West India" (1555) i "Naufragium" Erazma z Rotterdamu jako prawdopodobne inspiracje do jej stworzenia^[4]. Oprócz tego na uwagę zasługuje fakt, iż w 1609 roku jeden z angielskich statków płynących do Ameryki podczas burzy odłączył się od konwoju i rozbił u wybrzeży Wysp Bermudzkich. Rozbitkom udało się wybudować dwa nowe statki i wrócić do domu. Historia ta, popularna i szeroko komentowana wówczas w Londynie, nasuwa skojarzenia z fabułą Burzy^[5].

Jeśli chodzi o styl, utwór ten opiera się na zasadach proponowanych przez włoską commedia dell'arte, gdzie zdarzało się, iż pojawiała się postać o nadprzyrodzonych zdolnościach i jej córka. Co więcej, dwójkę bohaterów Burzy, Stefano i Trinkulo, można porównać do wywodzących się z tego nurtu Bringhelli i Arlekina.^[6]

Pierwsze znane nam przedstawienie miało miejsce 1 listopada 1611 w Whitehall Palace w Londynie. Była to jedna z ośmiu sztuk Szekspira, które uświetniły uroczystości weselne Fryderyka V, palatyna reńskiego.

Publikacja miała miejsce w Pierwszym Folio w 1623 roku, gdzie jest zaliczona do komedii, rozpoczyna jednocześnie cały ich cykl. W 1746 roku jej tekst uległ modyfikacjom, aby mogła zostać wystawiona w Theatre Royal przy Drury Lane.

[edytuj] Fabuła

Prospero, prawowity książę Mediolanu, pozbawiony tronu przez swego brata Antonia wspomaganego przez Alonsa - króla Neapolu, zostaje wraz z córką Mirandą wyprawiony na morze w łodzi, którą Neapolitańczyk Gonzalo w sekrecie zaopatrzył w wodę i żywność, a także książki. Wygnańcy trafiają na wyspę, gdzie spędzą dwanaście lat. Dzięki swoim umiejętnościom magicznym Prospero uwalnia, uwięzionego przez wiedźmę Sykoraks w pniu drzewa, ducha Ariela, który staje się jego sługą i niewolnikiem.

Przed ich przybyciem na wyspę jedyną ludzką istotą był tu Kaliban, syn Sykoraks. Oprowadza on rozbitków po wyspie, oni zaś odwdzięczają mu się, ucząc go ich języka i religii. Kaliban usiłuje jednak zgwałcić Mirandę, za co Prospero więzi go w jaskini.

Akcja sztuki rozpoczyna się w momencie, gdy w pobliżu wyspy, na której przebywają bohaterowie przepływa statek, którym płyną między innymi Antonio, Gonzalo oraz Alonso wraz z synem Ferdynandem i bratem Sebastianem. Prospero wywołuje tytułową burzę, która sprawia, że statek ulega katastrofie, a jego pasażerowie, bez większych obrażeń trafiają na wyspę.

Wypełniający polecenia Prospera Ariel manipuluje rozproszonymi na wyspie rozbitkami. Jego czary powodują, że Ferdynand i Miranda zakochują się w sobie, młodzieniec zaś stał się posłuszny czarodziejowi, aby uzyskać rękę jego córki. W kolejnym epizodzie Kaliban wraz z dwoma pijakami ze statku podejmuje groteskową próbę zamordowania Prospera i przejęcia władzy na wyspie. Trzecim elementem fabuły jest plan zamordowania Alonsa przez Sebastiana i Antonia, którego efektem ma być koronacja Sebastiana. W scenie finałowej dochodzi do spotkania wszystkich głównych bohaterów. Prospero przebacza Alonso i planuje wspólny powrót do Włoch.

[edytuj] Postaci

• Alonso - król Neapolu
• Sebastian - brat Alonso
• Prospero - prawowity władca Mediolanu; Prospero znaczy tyle, co sprzyjające szczęście
• Antonio - brat Prospero uzurpujący sobie prawo do władzy
• Ferdynand - syn króla Neapolu
• Gonzalo - szczery zwolennik Prospero w podeszłym wieku, doradca króla
• Adrian i Francisco - możni panowie
• Kaliban - syn wiedźmy
• Trinkulo - błazen
• Stefano - pijak, kamerdyner
• Miranda - córka Prospero
• Ariel - duch; w języku hebrajskim jego imię znaczy Boży lew
• Bosman
• Sykoraks - wiedźma, matka Kalibana

[edytuj] Polskie tłumaczenia i interpretacje

W bazie Biblioteki Narodowej znajduje się sześć różnych tłumaczeń Burzy. Najstarszym dostępnym tam polskim przekładem jest ten wydany w 1924 roku autorstwa Józefa Paszkowskiego^[7]. Oprócz tego translacji dokonali Władysław Tarnawski (1958^[8])^[9], Maciej Słomczyński (1998)^[10], Stanisław Barańczak (1999)^[11], Stanisław Egbert Koźmian (2000^[12])^[13], Jerzy Stanisław Sito (2002)^[14], Leon Ulrich (1895)^[15].

Burza była inscenizowana między innymi przez Teatr Rozmaitości w Warszawie^[16], Teatr Polski w Warszawie^[17], Teatr Nowy w Poznaniu^[18].

Spektakle Teatru Telewizji:

• 1964 reż. Krystyna Skuszanka.
• 1991 reż. Laco Adamik. Zbigniew Zapasiewicz wystapił w tym spektaklu zarówno w roli Prospera, jak i Kalibana.

[edytuj] Odniesienia do Burzy w kulturze

• Mozart planował napisanie opery, opartej na Burzy^[19]. Stanowiłaby interesujące odniesienie do innego jego dzieła, Czarodziejski flet.
• Sonata nr 17 Ludwiga van Beethovena według niektórych badaczy także jest oparta na Burzy, jest to jednak często poddawane w wątpliwość^[20].
• Fragment kwestii Mirandy, którą wypowiedziała na widok nieznanych jej dotąd ludzi:

Cytat Burza Akt V, Scena I, Przekład Stanisława Barańczaka:

O, co za widok! Tyle cudnych istot! Piękna jest ludzkość! O nowy, wspaniały, świat, w którym żyją tacy ludzie!

stał się tytułem książki Nowy, wspaniały świat Aldousa Huxley'a.

• Utwór stał się inspiracją i środkiem nawiązań dla powieści Miranda Antoniego Lange.
• Fabuła tej komedii stanowiła inspirację dla twórców filmu science fiction Zakazana planeta.
• Do Burzy odwołuje się Neil Gaiman w jednym z epizodów komiksu Sandman. Pokazany jest w nim proces powstawania sztuki, obiecanej przez Szekspira Władcy Snów.
• Mag Johna Fowlesa
• w swojej dylogii science-fiction Ilion/Olimp Dan Simmons trawestuje wiele motywów z Burzy, m.in. nazywając część pierwszoplanowych bohaterów szekspirowskimi imionami i nadając im podobne role w fabule
• Antoni Libera, w swojej powieści "Madame", nazwał jednego z bohaterów (aktora teatralnego) imieniem Prospero (od postaci, z której gry ów aktor był znany).
• Fabuła amerykańskiego serialu Zagubieni (ang.Lost), gdzie bohaterowie po katastrofie samolotu mierzą się z tajemniczymi siłami na tropikalnej wyspie, do złudzenia przypomina fabułę "Burzy".

[edytuj] Zobacz też

• Ekranizacje dzieł Szekspira
• Chronologia powstawania dzieł Szekspira

[edytuj] Bibliografia

• Leslie Dunton-Downer, Alan Riding, Szekspir, Wiedza i Życie, Warszawa 2005 ISBN 83-7184-496-4
• Stanisław Helsztyński: Shakespeare. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1974. 
• The Tempest w serwisie SparkNotes (en). [dostęp 3 listopada 2007].

Przypisy

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Tekst utworu (en)