Eli

Da Wikipedia.

Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via

Idrògen - Éli - Liti He Ne       Taula periòdica cumpléta
Infurmazziun generàj
Nòmm, Símbul, Nümer (Z)	Éli, He, 2
Séri chímica	Gas nòbil
Grupp, períut, bloch	18, 1 , p
Densità, Dürèzza Mohs	0,1785 kg/m3, minga dispuníbil
Culuur	Inculuur
Prupietà atòmich
Pées atòmich	4,002602 UMA
Racc médi†	Minga dispuníbil
Racc atòmich calculaa	31 pm
Racc cuvaleent	32 pm
Racc de Van der Waals	140 pm
Cunfigurazziun eletrònica	1s2
Staat de ussidazziun (òssit)	0 (minga cugnussüü)
Strutüra cristalína	Esagunaal
Prupietà físich
Pünt de füsiun	0,95 K (26 atm)
Pünt de bülizziun	4,22 K
Entalpía de vapurizazziun	0,0845 kJ/mol
Entalpía de füsiun	5,23 kJ/mol
Pressiun de vapuur	Minga aplicàbil
Velucità del sun	970 m/s a 293, 15 K
Ólter infurmazziun
Eletru-negatività	Minga dispuníbil (Pauling)
Capacità calurífica specífica	5193 J/(kg·K)
Cundütività elétrica	Minga dispuníbil
Cundütività tèrmica	0,152 W/(m·K)
1° Putenziaal de iunizazziun	2372,3 kJ/mol
2° Putenziaal de iunizazziun	5250,5 kJ/mol
Isòtup püssee stàbil
Iso AN (%) Períut de mèza-desintregazziun CD ED (MeV) RD 3He 0,000137 Stàbil cunt 1 neütrún 4He 99,999863 Stàbil cunt 2 neütrún 6He Sintétich 806,7 ms β- 3,508 6Li
†Calculaa a partí de difereent lünghèzz de ligàmm cuvaleent, metàlich u jònich.

Cuntegnüü 1 Infurmazziun generàj 2 Aplicazziun de l'éli 3 Fuunt de éli 4 Cumpòost 5 Isòtup 6 Fuurm 7 Perícul 8 Stòria 9 Ligàmm de föra

[Mudifica] Infurmazziun generàj

L'Éli a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 2 e símbul He; a l'è ul primm dii gas nòbil, i elemeent cunt i livèj energétich cumpleet. Quèla caraterística chí la vöör dí ca l'éli l'è minga reatiif, vist c'al g'à minga eletrúni de mètt in cundivisiun cunt i ólter àtum.

In cundizziun standard l'éli a l'è un gas inculuur e inuduur, monuatòmich; al g'à ul pünt de evapurazziun püssee bass de tütt i elemeent de la taula periòdica, e al pö diventà líquit dumè in presénza de pressiun vólta (areent a i 100 MPa) e temperadüra bàssa (areent al 0 K). A pressiun nurmaal a l'è gasuus anca al zeru assulüüt. L'éli al g'à anca una capacità calurífica vólta; al vöör dí ca ul sò vulüüm al crèss in frèta sa sa fà crèss la temperadüra. La sò temperadüra crítica a l'è de dumè 5,2 K.
L'éli al pö anca sulidificà: cunt pressiun de 100 MPa e temperadüra areent ai 15 K, l'éli al ciàpa una strutüra cristàlina, cübica u esagunaal.

L'éli a l'è, dopu de l'idrògen, l'elemeent püssee cumün in de l'Ünivèers, creaa in del prucèss de füsiun nücleaar in dii stèll; in sü la Tèra al sa tröva in del gas natüraal.

[Mudifica] Aplicazziun de l'éli

L'éli al dí d'incöö a l'è duperaa in d'un muntún de caamp difereent:

• l'éli l'è, cumè l'idrògen, un bel pu' püssee lingeer de l'ària; però al ciapa minga fööch e, dunca, l'è duperaa per impiení i dirigíbil e i balún sunda duperaa in meteurulugía e per resun militaar;
• insèma cunt l'ussígen, l'è duperaa in dii pastúni ussígen-éli per i imersiun in prufundità, vist ca l'éli a l'è inèert, al sa desléngua mègn de l'azòot in del saanch e al vègn föra 2,5 vóolt püssee a svèlta (i teemp de decumpressiun a sa sbàssenn);
• al sa dupéra per frégià in dii lavurà a temperadüra fisc bàssa (süpercundütuur, criugenía);
• in crumatugrafía gasusa, al sa dupéra cumé gas inèert purtaduur;
• in de la fabricazziun de cristàj de silíci e germàni, al sa dupéra per fa sü un atmusféra inèrta;
• in dii galérii del véent süpersònich;
• cumè refregeraant in dii reatuur nücleaar
• in medesína, a l'è duperaa in dii ressunaanz magnétich.

[Mudifica] Fuunt de éli

L'éli, cumè gemò dí chí de suravía, a l'è ul seguunt elemeent per abundànza in de l'Ünivèers, vist c'al custitüíss ul 20% de la matéria dii stèll; l'éli, uviameent, a l'è ingabulaa in dii prucèss de füsiun nücleaar stelaar.

In de l'atmusféra de la Tèra l'éli a l'è preseent a stèmm in 5 ppm (paart per miliun), cumè resültaa de la desintregazziun de mineràj radiuatiif de l'uràni e tòri; a l'è preseent anca in d'una quaj fuunt de aqua mineraal, in d'un quaj gas vülcànich e in d'un quaj giacimeent de gas natüraal in dii Staat Ünii de América, ch'inn la fuunt mundiaal püssee impurtànta de éli.
In dii ültimm ann, i SUA ann cataa ul 90% de l'éli mundiaal; dal princípi del sécul XXI anca dii ólter nazziun (cumè Algéria e Qatar)ann cuminciaa a crèss de impurtànza in del mercà.

A l'è pussíbil sintetizaa l'éli anca in laburatòri, bumbardaant dii nücli de liti u de bòor cunt prutún a vólta velucità.

[Mudifica] Cumpòost

Vist ca l'éli a l'è deent in del grupp dii gas nòbil, in pràtica al ciàpa minga paart in dii reazziun chímich; dumè in d'un quaj caas, suta dii cureent elétrich upüür un bumbardameent de eletrún al pö rivà a furmà cumpòost cunt ul tüngstéen, ul jòdi, ul flüòor e ul fòsfur.

[Mudifica] Isòtup

L'isòtup püssee cumün de l'éli a l'è ul ⁴He, cunt dü prutún e dü neütrún in del nücli; a l'è un isòtup fisc stàbil. La sò fuunt magiura l'è la desintregazziun dii nücliit pesaant: quèsta furma de desintregazziun la se ciàma desintregazziun àlfa e la partisèla ca na vègn fö ga dísenn partisèla alfa (anca sa, in pràtica, a l'è un nücli de éli).
Un seguunt isòtup de l'éli a l'è ul ³He, anca sa praticameent ga n'è minga in sü la Tèra.
Tütt e dü chii isòtup chí s'inn faa in del Big Bang, anca se dopu de lü s'inn fabricaa gròss quantità de éli in dii stèll.

[Mudifica] Fuurm

L'éli líquit al sa tröva in dü fuurm difereent, heli-4 I i heli-4 II, tra i quaj a gh'è una transizziun brüsca a la temperadüra de 2.18 K (pünt lambda) e a la pressiun de vapuur. L'éli I a l'è un líquit nurmaal, ma l'éli II, de suta del pünt lambda, a l'è un süperflüiit: quísta caraterística la vègn da dii efètt quantístich, e l'è stada vüna dii primm vöölt ch'inn staa uservaa a scàra macruscòpica.

[Mudifica] Perícul

Quaand una persuna la munda giú l'éli, la ga vègn la vusèta güzza: ul fatt al sa spiéga cunt la diferénza de la velucità del sun tra l'aria nurmaal e l'éli. Defàtt in de l'éli ul sun al curr trí vöölt püssee a svèlta, inscí ca, quaand sa respíra, a càmbienn i frequeenz caraterístich dii còort vucàj (aüméntenn); ul fenòmen l'è in tütt i mòdi tempuraan, vist ca uviameent la frequénza fundamentaal la rèsta l'istèssa.
Ga vöör fach a meent anca quaand sa dupéra l'heliox per nuà sut'aqua: a pressiun tròpp vóolt al pö purtà a la síndrum nervusa da vólta pressiun; una percentüaal piscínina de azòot in dii búmbul al pö tirà via ul prubléma.
Per finí, ga vöör stà ateent a mètt via l'éli gasuus cumé s'al füss un líquit, vist ca quaand al sa pòrta ul gas a temperadüra ambieent a gh'è un gròss aümeent de vulüüm (e dunca de pressiun).

[Mudifica] Stòria

L'éli l'è staa descuvèert da i scénziaa Pierre Janssen, francees, e Norman Lockyer, inglees, ugnidün per cünt sò; a l'era ul 1868 e, intaant ch'éren dree a vardà ul ventàj dii radiazziun de la lüss del Suu in d'una eclíss. I sò resültaa a inn staa cunfermaa un quaj ann dòpu dal Eduard Frankland, ca l'à anca prupòost ul nòmm helium in unuur del diu greech del Suu. In tütt i maneer, a sa pensava ca l'éli al füss un metàll; per rivà a capí ca l'era minga véer gh'è vurüü specià fin al 1895: l'autuur de la descuvèrta l'è staa ul Sir William Ramsay.
In del 1907 l'Ernest Rutherford e ul Thomas Royds ann dimustraa che i partisèll alfa erenn nücli de éli. In del 1908 ul físich tudèsch Heike Kamerlingh Onnes l'è reüssii a frégià l'éli fin a fàll deventà líquit a la temperadüra de 0,9 K (dopu ga darànn ul Prémi Nobel); per vedè l'éli sòlit ga vöör rivà al 1926, autuur Willem Hendrik Keesom.
In del 1938 ul físich rüss Pyotr Leonidovich Kapitsa al sa còorc che l'isòtup 4 de l'éli (éli-4) al g'à una viscusitaa praticameent a zéer, a temperadüür areent a i 0 K; al dí d'incöö quèll fenòmen chí a l'è cugnussüü cumé süperflüidèzza. In del 1972, l'istèss l'è staa descuvèert cunt l'isòtup éli-3, da i físich americàn Douglas D. Osheroff, David M. Lee, e Robert C. Richardson.

[Mudifica] Ligàmm de föra